مدتی است که کتابی با عنوان «فرزانه ایران مدار» که مجموعه مقالاتی است درباره ایرج افشار توسط خانه کتاب با همکاری سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتشر شده است. این کتاب که به کوشش احسان الله شکراللهی و غلامرضا امیرخانی منتشر شده، شامل مقالات زیادی درباره دو وجه مهم از فعالیت های ایرج افشار یعنی ایرانشناسی و کتاب پژوهی است.
در بخشی از مقدمه کتاب درباره مقالات حاضر در این کتاب آمده: «از عناوین این مطالب پیداست که تمرکز بر فعالیت های پژوهشی افشار طی شش دهه تلاش و جست وجوی علمی و سبک کار وی مورد توجه نویسندگان مقالات و یادداشت ها نیز بوده است». این کتاب در دو بخش عمده تدوین شده که بخش اول «درباره استاد افشار» نام دارد و شامل ٣٨ نوشتار است و بخش دوم با نام «اهدا شده به ایرج افشار» ٢٩ نوشتار را دربرگرفته است. مقالات متنوع کتاب، اگرچه حول موضوعاتی مشخص نوشته شده اند اما هریک به وجهی از فعالیت ها و نیز شخصیت ایرج افشار توجه داشته اند. فعالیت های ایرج افشار در سال های حیاتش و کارنامه آثاری که توسط او نوشته و منتشر شده، نشان می دهد که او در حوزه های مختلفی در ایران شناسی و کتاب پژوهی و فرهنگ و تاریخ و ادبیات ایران پژوهش کرده است.
ایرج افشار از مهم ترین کتاب پژوهان ایران بوده و سابقه کارهای او در این زمینه به چند دهه پیش برمی گردد. خود او در بخشی از مقدمه «کتابشناسی ایران» نوشته بود: «یکی از کارهای بسیار لازم که باید در هر زبانی بشود، گردآوری فهرست کتاب ها و رساله ها و مجله هایی است که در آن زبان انتشار می یابد. این کار در اغلب از کشورها می شود و نشریه هایی مرتب برای همین منظور اختصاص داده شده است. فایده این کار تنها آن نیست که هم اکنون اهل زبان به نام و نشان کتاب آشنا می شوند، بلکه سود بیشتر آن است که کار اهل تحقیق و مطالعه را برای جست وجوی نام کتاب یا نام مولف یا تاریخ چاپ و سایر مشخصات آن در آینده آسان می سازد.» بر این اساس، ایرج افشار برای اولین بار در ایران دست به تدوین کتابشناسی زد و در سال ١٣٣٣ مجموعه ای با نام «کتابشناسی ایران» منتشر کرد.
یکی دیگر از وجوه فعالیت های افشار، نوشتن مقالات و یادداشت هایی در مجلات مختلف بود و به عبارتی او به عنوان روزنامه نگار نیز مطرح بوده است. افشار در طول حیاتش با مجلات و نشریات مختلفی مثل «سخن»، «یغما»، «جهان نو»، «فرهنگ ایران زمین»، «مهر»، «کتاب های ماه»، «راهنمای کتاب»، «آینده»، «آدینه»، «بخارا» و «کلک» همکاری می کرد. همچنین افشار سفرهای زیادی به نقاط مختلف ایران کرده بود و امروز عکس ها و تصاویر زیادی از نقاط مختلف ایران که توسط او گرفته شده بود باقی مانده است. ایرج افشار به جاهای ناشناخته ایران سفر می کرد و سفرنامه هایی نیز می نوشت که این ها نیز از آثار به جامانده از او هستند. ایرج افشار شناخت زیادی هم از ادبیات داشت و این ویژگی در بسیاری از مقالات و مطالب او آشکار است. همچنین او به جز حوزه های اصلی فعالیت هایش، در برخی شاخه های دیگر مثل خوش نویسی و خوش نویسان ایران هم پژوهش هایی انجام داده است.
یکی از مقالات چاپ شده در کتاب «فرزانه ایران مدار»، متن سخنرانی محمدابراهیم باستانی پاریزی است با عنوان «یک شمعک کوهی بر مزار ایرج افشار». این سخنرانی در هشتادونهمین نشست مرکز پژوهشی میراث مکتوب با عنوان نشست «جایگاه و اهمیت سفرنامه نگاری در ایران شناسی» به مناسبت دومین سالگرد درگذشت ایرج افشار در کتابخانه و موزه ملی ملک ایراد شده بود. در بخشی از این متن می خوانیم: «نخست باید رحمتی به روح مرحوم ملک بفرستم که این تاسیسات بزرگ متعلق به اوست. زمانی که من تاریخ کرمان را در حدود سال ١٣٤٣ چاپ کردم از نسخه کتابخانه ملک که در بازار صحاف ها بود استفاده کردم. نسخه اصلی که مرحوم وزیری برای اعتماد السلطنه نوشته بود. این کتاب در کتابخانه در کوه بود و مرحوم احمد سهیلی خوانساری مرد بزرگوار محقق و شاعر در اختیار من گذاشت، به شرطی که به جز با مداد کاری نکنم.
این کتاب چاپ شد. از نظر مولف کتاب بسیار پرارزشی است و از نظر کار من هم ظاهرا بی ارزش نبود. الان که به عنوان یک پیر استاد در خدمت شما هستم لازم می دانم که یادی از این مرد بزرگ بکنم. دوم از آقای دکتر ایرانی تشکر می کنم که اظهار لطف کردند و این جلسه باشکوه را در یکی از مهم ترین کتاب خانه های ایران و شاید بهترین کتاب خانه فراهم آوردند. باید تشکر کنم که این مکان حاصل شد. یاد خیری هم باید از استاد ایرج افشار بکنم. دوست نازنینی که هم قدم و همکار ما بود و علاوه بر آن ها با کرمان ارتباطی داشت. یزدی ها و کرمانی ها دو گروه کویرنشین هستند که باید برای ادامه زندگی با هم سازگاری داشته باشند. یعنی راه کویر را از هندوستان به اصفهان به کمک هم ادامه بدهند. راه آبادانی که قرن ها موجب اصلی تجارت بوده است. آن چه که من در اینجا باید خلاصه عرض کنم و شاید بعدا به صورت مفصل چاپ بشود داستان یک کتاب است که جزو اسناد...تحت عنوان کرمان در اسناد همین نسخ چاپ شده است. دو نفر خانم زیر نظر مرحوم علی اصغر مهدوی و البته به هدایت ایرج افشار این اسناد را خوانده اند و خلاصه کرده اند و یک کتاب ٤٠٠-٥٠٠ صفحه ای درآوردند که تازه همه اسناد نیست....»
از دیگر کسانی که مقاله، یادداشت یا متنی از آنها در کتاب «فرزانه ایران مدار» منتشر شده می توان به این اسامی اشاره کرد: سید عبدالله انوار، سیدهادی خسروشاهی، سیدعلی موسوی گرمارودی، سیدعلی آل داود، حمیدرضا افسری، غلامرضا امیرخانی، محسن پورمختار، کاوه تیموری، باقر دهقان، مریم تفضلی شادپور و... .
امروز میراثی مهم از ایرج افشار به جا مانده که هم شامل کتاب ها و پژوهش های خود اوست و هم شامل کتابخانه شخصی اش که منابع مهم و کم یابی در آن وجود دارد و توسط خود او به مرکز دائره المعارف اسلامی اهدا شده است.
