ایرانیان مردمانی خوش‌ذائقه‌اند که به کیفیت و مزه غذا اهمیت زیادی می‌دهند از همین رو تنوع غذایی در بین آنها بسیار بالاست.
سنت غذا خوردن، از ماندگارترین میراث‌های فرهنگ و تمدن ایرانیان است که همچنان، همچون یک آیین و رسم تخطی ناپذیر بجا آورده می‌شود. در ایران هیچ آیین و مراسمی وجود ندارد که در آن غذا خوردن جایگاهی نداشته باشد. عصر تکنولوژی و دنیای مدرن حتی در غذا خوردن افراد هم تأثیر گذاشته است. باوجوداینکه هنوز پدربزرگ‌ها و پدرانمان، از سفره‌های بلند پهن شده روی قالی دستباف می‌گویند و خاطرات نه‌چندان دورشان را تعریف می‌کنند، اما امروز دیگر از آن سفره‌های بلند و سرشار از صمیمیت خبری نیست.
مهم این است که عناصر فرهنگی که باتجربه و زحمت در طول هزاران سال به‌دست‌آمده این‌چنین فراموش نشود. زنان در واقع مهم‌ترین طبقه اجتماعی هستند که می‌توانند با سیستم تغذیه سنتی و محلی به‌خوبی آشنایی کامل یابند و به همه مزایای علمی این سیستم آشنا شده و تمامی نسخه‌های غذایی محلی و سنتی را به فرزندانشان آموزش دهند و آن را به‌منزله یک افتخار بزرگ تلقی کنند. این عمل خود نوعی انتقال فرهنگی مثبت از نسل فعلی به نسل جوان است. در غذای سنتی ایرانی خبری از روغن فراوان و برنج به مقدار زیاد نبود و برعکس حبوبات و انواع سبزی‌های فصلی و محلی در سفره جا داشت. درحالی‌که در فست‌فودها اصول تغذیه سالم کمتر رعایت شده و یک مثال بارز چربی فراوان برای سیر کردن مصنوعی مشتری و کاهش مصرف سبزیجات که مملو از مواد معدنی و مقوی لازم که بدن به آن نیاز شدید دارد، مثال دیگری است.
تعریف غذای سنتی
در یک نگاه کلی، غذاهای سنتی به آن دسته از غذاهایی گفته می‌شود که در یک کشور از دوران گذشته مصرف می‌شد و نسل به نسل انتقال یافته است. به عبارتی این نوع غذاها را می‌توانیم در برنامه غذایی اجداد بسیار دور خود بیابیم! این غذاها ساده و درعین‌حال غنی از مواد مغذی بوده و اغلب به‌طور طبیعی و با تفکر تهیه می‌شدند. اگر بخواهیم ویژگی‌های کلی غذاهای سنتی را برشماریم، می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
* غذاهایی که با مواد اولیه طبیعی طبخ می‌شدند و فرآوری و بسته‌بندی‌شده نبودند؛
* غذاهایی که تاریخچه طولانی به‌عنوان حافظ سلامت داشتند؛
* غذاهایی که به لحاظ محتوای مواد مغذی، کامل و غنی بودند؛
* غذاهایی که حاوی مواد ساده و اساسی در برنامه غذایی هستند مانند گوشت و ماکیان، تخم‌مرغ، غلات کامل، ماهی، حبوبات، سبزیجات، میوه‌ها، مغزها و دانه‌ها و چربی‌ها.
مواد غذایی سنتی به کدام مواد اطلاق می‌شود؟
* گوشت حیواناتی مانند گاو، بز و گوسفند و ماکیانی که در چراگاه‌های طبیعی تغذیه می‌شوند.
* ماهی‌هایی که در دریای آزاد و بدون آلودگی زندگی می‌کنند؛
* تخم‌مرغ‌هایی که به‌صورت طبیعی پرورش می‌یابند؛
* لبنیات خام که تحت فرآیند پاستوریزاسیون و هموژنیزاسیون قرار نمی‌گیرند؛
* غلات کاملِ خیسانده شده، جوانه‌زده، یا با روش خمیرترش تهیه‌شده؛
* سبزیجات و میوه‌های ارگانیک؛
* چربی‌هایی مانند کره، پیه گاو و سایر حیوانات، روغن نارگیل و زیتون؛
* مغزها و دانه‌های خام؛
* شیرین‌کننده‌های طبیعی مانند عسل، شربت‌های گیاهی، میوه‌های خشک؛
* نمک دریایی تصفیه نشده که غنی از مواد معدنی است؛
* گیاهان خشک و ادویه‌های تازه و طبیعی.
ترکیب سنتی وعده‌های غذایی در ایران
صبحانه در فرهنگ غذایی سنتی ایران، شامل انواع نان‌ها مانند نان سنگک (تهیه‌شده از آرد کامل) و نان محلی، کره، پنیر و انواع مربا است. سایر انواع غذاهایی که به‌عنوان صبحانه مصرف می‌شد شامل حلیم، آش، عدسی، لوبیا و کله‌پاچه بود. ناهار و شام، در سنت‌های غذایی ایران جایگاه متمایزی از یکدیگر نداشته و برای طبخ غذا در هردوی این وعده‌ها وقت و توجه زیادی صرف می‌شد. بطوریکه درنهایت ترکیبی از همه انواع مواد غذایی از گیاهان، گوشت و حبوبات گرفته تا لبنیات و سبزیجات، در تعادل مناسبی با هم در غذای طبخ شده نمودار می‌گشت. مواد غذایی عمده در برنامه غذایی سنتی ایران شامل حبوبات، انواع سبزیجات (در تهیه انواع آش)، گوشت‌ها، پنیر و نان بودند.
غذاهای سنتی در ایران
در ایران نیز مانند هر کشور دیگری، انواع مختلفی از غذاهای سنتی و بومی وجود دارد که تاریخچه هرکدام از آنها بسیار پرمعناست. غذاهایی که با توجه به ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی و فرهنگی همان منطقه، طبخ و مصرف می‌شد. در بین کشورهای خاورمیانه و آسیای غربی، روش طبخ غذا در ایران، بسیار منحصربه‌فرد است. غذای سنتی در ایران در طی سالیان دراز، نه‌تنها تحت تأثیر فرهنگ غذایی کشورهای همسایه‌ای چون قفقاز، یونان، روسیه و منطقه خاور نزدیک بوده، بلکه به‌طور بسیار مشهودی، فرهنگ غذایی کشورهای همسایه مانند ترکیه را نیز متأثر از خود کرده است. در طبخ غذای سنتی ایرانیان، برخی از مواد گیاهی جایگاه خاصی داشتند مانند: آلو، انار، به، آلوبخارا، زردآلو و کشمش. یک بشقاب ایرانی، به‌طور عمده شامل برنج و گوشت‌هایی نظیر گوشت بره، مرغ یا ماهی؛ سبزیجاتی چون پیاز، جعفری و انواع گیاهان و مغزها بود. برای ایجاد طعم و مزه بهتر در غذا، از طعم‌دهنده‌هایی مانند زعفران، لیموعمانی و دارچین استفاده می‌شد.
انواع متفاوتی از غذاها شامل چلوکباب‌ها (برنج همراه با گوشت‌های کباب شده مانند کباب‌برگ، کوبیده، جوجه، ششلیک، سلطانی، چنجه)، خورشت‌ها (مانند قورمه‌سبزی، قیمه، فسنجان)، آش‌ها، کوکوها، پلوها (مانند لوبیاپلو، آلبالوپلو، سبزی‌پلو، زرشک‌پلو، باقالی‌پلو) و انواع سالادها، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌ها، در مناطق مختلف ایران مصرف می‌شد. از ویژگی‌های بارز غذاهای سنتی ایرانی، مصرف انواع مواد غذایی از گروه‌های غذایی مختلف است و این دقیقاً مطابق با همان توصیه‌هایی است که امروزه در مورد مصرف متنوع و متعادل مواد غذایی از گروه‌های هرم غذایی ارائه می‌شود. به‌ویژه گروه سبزیجات و میوه‌ها، به‌عنوان منبع ویتامین‌ها و املاح و مواد آنتی‌اکسیدان، کاربرد زیادی در برنامه غذایی سنتی ایران داشته است.
نوشیدنی‌های سنتی رایج در ایران
چای به‌عنوان اصلی‌ترین نوشیدنی، اغلب با میوه خشک، کلوچه و شیرینی و به‌صورت روزانه در بیشتر خانه‌های ایرانی مصرف می‌شد. علاوه بر چای سیاه، انواع دیگری از چای مانند چای آلبالو، چای‌دارچین و زنجبیل، نیز بسیار رایج بود.
دوغ، نوشیدنی تهیه‌شده از ماست نیز در بین عموم طرفداران زیادی داشت. علاوه بر این، در گذشته مصرف انواع دم‌نوش‌های گیاهی و شربت‌هایی که از گیاهان به‌طور طبیعی تهیه می‌شد، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند.
وضعیت موجود در مصرف غذای سنتی و بومی
با نگاهی به وضعیت موجود در عادات غذایی جامعه ایرانی، بسیار ساده و سریع متوجه می‌شویم. غذاهای سنتی به‌جز در روستاها و شاید در شهرهای کوچک، جایگاه ویژه‌ای مانند آنچه در گذشته دارا بود، ندارند. تغذیه در ایران دچار نوعی گذار از غذاهای سنتی و بومی به سمت غذاهای آماده و غربی شده است و همین تغییرات در نوع غذا خوردن افراد، موجب ایجاد اثرات منفی بر وضعیت سلامت آنان گشته است.
یکی از دلایل رواج انواع بیماری‌ها مانند چاقی، بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت و سرطان، که آنها را به‌عنوان بیماری‌های تمدن می‌نامیم، همین تغییرات در نوع تغذیه جوامع است. اگر از فرزندانمان بخواهیم که چند نوع غذا را نام ببرند، با احتمال بسیار زیاد، تعداد غذاهای صنعتی و فست‌فودهایی که در این بین نام برده می‌شود، از تعداد غذاهای سنتی بیشتر است و این جایگاه فراموش‌شده غذاهای سنتی را به ما خاطرنشان خواهد کرد. باید انگیزه‌ای برای افراد جامعه فراهم نمود تا خانواده‌ها هر چه بیشتر به شناخت غذاهای سنتی و بومی کشور و منطقه محل سکونت خود پرداخته و مصرف آنها را جایگزین فست‌فودها نمایند. امید است با اصلاح وضعیت تغذیه و بازگشت به غذاهای سنتی سالم و طبیعی بتوانیم جامعه‌ای سالم، شاداب، کارآمد و روبه پیشرفت داشته باشیم.
