شاید بیش از هزاران سال است که آدمی نظاره گر تغییر خلق و خوی خود در فصول مختلف بوده است اما فقط کمتر از 20 سال پیش یعنی در دهه 80 میلادی بود که دانشمندان به طور جدی به نوسانات موسمی افراد پرداختند و «اختلال افسردگی فصلی» (Seasonal Affective Disorder (SAD)) را شناسایی کردند و شاید این خود سرآغازی شد برای توجه پژوهشگران به فرایند «نوسانات و تاثیر محیط و فصل» بر رفتار و خلق وخوی موجودات.

چرا زنان در فصل بهار شادترند؟

بهار فصل زایش، تبسم گل ها، هیاهوی پرندگان، رویش، زیبایی و جوانی است. فصل سرمستی عشق و از عاشقی گفتن. به قول بزرگی، شاعر هم که نباشی، هوای لطیف بهار و شاخه های پرشکوفه سودای عاشقی را به سرت می اندازد و برای دل خودت هم که شده می نویسی! آنچه تامل برانگیز است اینکه بهار و سرمستی اش به مرزها محدود نمی شود؛ شاعران اقصی نقاط دنیا شعرهای بسیاری در ابراز علاقه به فصل شکفتن و زایش سروده اند.

شکسپیر، از بهار به عنوان لحظه نمادین جهانی و «تولدی دوباره» در الگوی زندگی بشر یاد می کند و آن را تحول طبیعت و فوران شور و دل دادگی می خواند. ما ایرانی ها با نگاهی ویژه، شکلی مشخص و با مراسمی خاص به استقبال بهار می رویم.

دشت و صحرا سبز و زیبا از بهار

این توجه ویژه به فصل تحول طبیعت به اشکال گوناگون در شعرهای شاعران بزرگ ما جلوه گر می شود. حافظ می گوید:

با نگاهی اجمالی به آثار شاعران و نویسندگان مشهور جهان متوجه می شویم که تمامی آنان در یک باور مشترک اند: آغاز بهار شروعی دوباره و تولدی دیگر است. بهار فصل عشق و سرمستی و شور و دل دادگی است.
 

اما موضوع به همین جا ختم نمی شود. دانشمندان از سال ها پیش سعی داشته اند علل اصلی نوسانات روحی افراد و به ویژه زنان در فصل بهار را دریابند. برمبنای گزارش سازمان جهانی سلامت (WHO) در سال 2013، بیش از نیمی از مردم جهان با تغییر فصل کم و بیش تغییراتی را در خلق و خوی خود مشاهده می کنند و زنان سه تا پنج برابر مردان درگیر اختلالت و نوسانات موسمی می شوند.

نخستین بار، در سال 1990، نتایج تحقیقی جامع در مورد نرخ باروری با توجه به تغییرات فصلی در محله ضرباهنگ های باروری (The Journal of Reproductive Rhythms) در امریکا منتشر شد. براساس نتایج این تحقیق، به رغم تفاوت نژادی و فرهنگی و اعتقادی ملت ها، بهار را باید «فصل عشاق» نامید. در این تحقیق با مقایسه آمار تولد در 166 شور دنیا، فصل بهار فصل جفت گیری و وضعیت زنان در این فصل در بالاترین سطح باروری معرفی شد. این تحقیق نشان داد که نور خورشید و گرما تاثیر مستقیمی بر میزان هورمون های دخیل در تولید مثل دارد.

از آن زمان به بعد عده دیگری از دانشمندان پیوسته تحقیقاتی در مورد تغییر فصل، نور خورشید، گرما و باروری انجام دادند. مثلا دکتر فرد تورک، پروفسور عصب شناس امریکایی از دانشگاه نورث وسترن، با آزمایش روی موش ها در اواسط دهه 90 میلادی، تاثیر گرما و نور را بر میزان باروری پستانداران بررسی کرد. او در این تحقیق با قرار دادن موش ها زیر نور مصنوعی به مدت 15 ساعت در روز شاهد افزایش هورمون تستوسترون در موش های نر و افزایش استروژن و پروژسترون (هورمون های مسئول باروری زنان) در موش های ماده بود که این خود سرخوشی و سرمستی و میل به جفت گیری در فصل بهار را توجیه می کرد.

در اوایل دهه 2000، زیست شناسان با اطمینان بیشتری سرمستی و سرخوشی یا، در اصطلاح روان شناسی، «تب بهاری» (Spring Fever) زنان در فصل بهار را به سیستم تنازع بقا نسبت دادند. به نظر آنها، زنان در فصل بهار و تابستان بالاترین میزان باروری را دارند، چرا که اگر به انسان به عنوان یک حیوان و پیش از روند جامعه پذیری بنگریم، می بینیم که او برای ادامه نسل و حفاظت از ژن خود می بایست از شرایط محیطی مناسبی برای باروری و نگه داری از فرزندان خویش و رشد و نمو آنها برخوردار باشد.

انعقاد نطفه در فصل بهار و تابستان موجب می شود مادر طی دوران بارداری با وفور مواد خوراکی مواجه شود که احتمال حفظ جنین و رشد و نمو یک موجود سالم در شکم مادر با تغذیه خوب را افزایش می دهد. از طرفی، در فصل گرما احتمال ابتلای مادر به بیماری کمتر است و طبعا سلامت مادر در دوران بارداری رابطه مستقیمی با سلامت جنین دارد.
 

امروزه، با تحقیقات بیشتر در زمینه عصب شناسی مغز و نقش فعالیت هورمون ها در عکس العمل به شرایط پیرامونی انسان، دلیل شادمانی زنان در فصل بهار بیشتر توجیه می شود. در سال 2013، نتایج گروه تحقیقاتی پروفسور آرنه هولت از دانشگاه ترومپسو شمال نروژ نشان داد که «امیال جنسی زنان تحت تاثیر نور خورشید تغییر می کند اما با کمال تعجب نور خورشید از این نظر بر مردان تاثیری ندارد». وی در این باره می گوید: «تاثیر نور و گرما بر فعالیت بسیاری از هورمون ها در مغز اثبات شده است. در تحقیق ما تاثیر نور بر افزایش هورمون اندورفین در زنان مشاهده شد که، با توجه به نقش این هورمون در افزایش میل جنسی، دلیل وجود «تب بهار» و ازدیاد باروری در فصل گرما را توجیه می کند.»

وی می افزاید: «برخلاف یافته های پیشین، نتایج ما حاکی است که امیال جنسی در مردان سیر ثابت تری دارد، در حالی که امیال جنسی در زنان بستگی مستقیم به محیط اطراف و سیکل قاعدگی آنان دارد. در تحقیق ما میزان تولید هورمون تستوسترون در مردان طی تمام سال یکنواخت دیده شد اما میزان هورمون های فعال در افزایش میل جنسی زنان در فصل بهار و تابستان به اوج خود رسید.»

به این ترتیب نتیجه می گیریم که آب و هوا و تغییر فصل تاثیر مستقیمی بر حالات روحی و خُلقی انسان ها و به ویژه زنان دارد. در عین حال که فصل بهار و گرما می تواند میزان طراوت و شادی آنها را افزایش دهد، فصل های سردتر هم می توانند نتیجه عکس داشته و باعث «اختلال افسردگی فصلی» شوند.

همان طور که اشاره کردیم، «اختلال افسردگی فصلی» در دهه 80 میلادی شناسایی شد. افسردگی فصلی یا اختلال خُلقی موسمی نوعی افسردگی است که رابطه مستقیمی با تغییر برخی از فصول سال دارد و عمدتا در پاییز و زمستان عود می کند.

برمبنای گزارش سازمان جهانی بهداشت در سال 2013، بخش عظیمی از مردم جهان (تقریبا 50 درصد) و عمدتا در کشورهای سردسیر با آغزا فصل سرما کم و بیش تغییراتی در خُلق و خوی خود مشاهده می نند. علائم گزارش شده شامل احساس اندوه و افسردگی، تمایل بی دلیل به گریه، احساس پوچی، اضطراب، ناامیدی، عدم تصمیم گیری صحیح، احساس کسالت، کاهش انرژی وخستگی مفرط، خودملامت گری و گاهی در درجات شدیدتر تصمیم به خودکشی بوده است.