بسیاری مواقع پیش می آید که انسان نماز می خواند، روزه می گیرد، عبادت می کند اما نمی تواند به رشد معنوی برسد دلیلش اینست که عباداتش حقیقی نیست و موانعی دارد او باید برای رسیدن به کمال و سعادت حقیقی موانع را شناسایی کند و آنها را برطرف نماید.

همه انسانها در درونشان یک هدایت فطری دارند که آنها را حرکت می دهد حال کسانی که نمی توانند پیشرفت معنوی کنند باید به دنبال اشکال کار باشند و موانع را بشناسند. در ضرورت و اهمیت خودسازی همین بس که (جهاد اکبر) نام گرفته است. امام محمد باقر(علیه السلام) می فرماید: هیچ برتری و فضیلتی همانند جهاد نیست و هیچ جهادی در قدر و منزلت با جهاد با نفس برابری ندارد.

موانع خودسازی عبارتند از:

1) عدم قابلیت نفس

بزرگترین مانع خودسازی عدم قابلیت نفس و ارتکاب گناهان است. گناه، انسان را در حد حیوان پایین می آورد و صفحه دل و روحش را تیره می کند، انسانی که به گناه عادت کرد دیگر نمی تواند آن را ترک کند و به کمال برسد.

حضرت امام صادق(علیه السّلام) فرمود: وقتی انسان مرتكب گناه شد یک نقطه سیاه در قلبش پیدا می شود، پس اگر از گناه توبه كرد نقطه سیاه محو می گردد، و اگر همچنان به معصیت ادامه داد، نقطه سیاه نیز تدریجاً بزرگ می شود تا اینكه بر مجموع قلب غلبه نماید. در این صورت هرگز به فلاح و رستگاری نخواهد رسید.

رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود: "اذا كان یوم القیمه انبت الله لطائفه من امتى اجنحه فیطیرون من قبور هم الى الجنان" یعنى روز قیامت كه مى شود خداوند به بعضى از امت من بالهایى عطا مى كند كه از قبرهاى خود پرواز مى كنند و به سوى بهشت مى روند و آنجا متنعم مى شوند، ملائكه از آنها مى پرسند: شما از حساب فارغ شدید؟ مى گویند: ما حسابى نداشتیم.مى گویند: از صراط گذشتید؟مى گویند: ما صراطى ندیدیم.ملائكه مى پرسند: شما از امت كیستید؟
یکی از موانع تهذیب نفس که از ابتدا همراه انسان است سستی اراده است، انسانی که تصمیم دارد در این راه گام بردارد ممکن است با وسوسه های شیطان و نفس اماره روبرو شود که می گویند این راه مشکل است، تو نمی توانی یا هنوز وقت بسیار است. شخص برای اینکه در این راه موفق شود باید توکل، تقوا و اخلاص، همت و تلاش و پشتکار،داشته باشد.چنانکه خدای سبحان می فرماید: والذین جاهدوا فینا لنهد ینهم سبلنا

مى گویند: ما از امت محمد (صلى الله علیه و آله و سلم) هستیم.ملائكه مى پرسند: عمل شما در دنیا چه بوده كه به این مرتبه عالى و منزلت عظیمه رسیده اید؟گویند: دو صفت در ما بود كه خدا این مقام را به ما داده است.یكى اینكه: هرچى خدا در دنیا قسمت ما كرده بود در دنیا راضى بودیم.دوم اینكه: اگر در خلوت اسباب معصیت براى ما مهیا مى شد از خدا حیا مى كردیم و مرتكب معصیت نمى شدیم.

بنابر این کسانی که گناه و معصیت نمی کنند چه بی حساب بهشتی می شوند.

2) وابستگی های دنیایی

دومین مانعی که در مسیر سالک الی الله قرار دارد وابستگیهای دنیایی چون: وابستگی به زن، فرزند، ثروت، مقام و... است؛ این وابستگی ها انسان را از رسیدن به هدف باز می دارد چنانچه در احادیث آمده است:

«اوّلین چیزی که بوسیله‌ی آن معصیت خدا انجام گرفت شش صفت بود: علاقه به دنیا، علاقه به ریاست، علاقه به زن، علاقه به خدا، علاقه به خواب، علاقه به راحتی»

پس بر سالک لازم است به جای حب دنیا، حب آخرت و حب خدایی را جایگزین کند.

3) پیروی از هوای نفس

حضرت امام (رحمه الله علیه) اولین گام در «خودسازی» را شناخت همه جانبه نفس بیان می فرماید، به این معنا که اگر نفس به طور شایسته شناخته نشود، توفیق تهذیب و تزکیه نفس برای انسان میسّر نخواهد شد. هواهای نفسانی انسان را دائما به این طرف و آن طرف می کشانند و از یاد خدا غافل می کنند.

امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «ینبغی ان یکون الرجل مهیمناً علی نفسه، مراقبا قلبه، حافظاً لسانه؛ سزاوار است که انسان بر خویش اشراف داشته و همیشه مراقب قلب خود و نگهدار زبان خویشتن باشد.»

حضرت امام( رحمه الله علیه) می فرماید: «انسان باید مثل طبیب و پرستار مهربان از حال خود مواظبت نماید و مهار نفس سرکش را از دست ندهد که به مجرد غفلت مهار بگسلد و انسان را به خاک مذلت و هلاکت کشاند و در هر حال به خدای پناه برد از شر شیطان و نفس اماره.»
پرخوری

4) پرخوری

کسی که فقط در فکر پر کردن شکم خود است چگونه می تواند به یاد خدا هم باشد؟ جز این است که پس از تهیه وعده صبحانه به فکر تهیه ناهار و پس از آن به فکر وعده بعدی است؟ آیا این فرد با شکم پر حال و حوصله عبادت دارد؟ سالک الی الله فقط باید در حد ضرورت و رفع نیاز بدن غذا بخورد و از پر خوری که موجب کسالت و قساوت قلب می شود اجتناب کند.

حضرت صادق (علیه السلام) به ابوبصیر فرمود: شكم در اثر پرخوری طغیان می كند. نزدیكترین احوال بنده به خدا هنگامی است كه شكمش خالی باشد، و بدترین حالات وقتی است كه شكمش پر باشد.

5) پرگویی و زیاده گویی

کم گویی نشانه کمال عقل است انسان باید فقط به قدر ضرورت صحبت کند و این نعمت بزرگ الهی را ضایع نکند.

امیر المۆمنین (علیه السلام) فرمود: «هنگامی كه خدا صلاح بنده اش را بخواهد قلت كلام و قلت طعام و قلت خواب را به او الهام می كند.»

امام رضا(علیه السّلام) فرمود: سه چیز از علائم فهم و فقاهت می باشد بردباری، و علم، و سكوت، و سكوت دری است از درهای حكمت. سكوت موجب محبت می شود و دلیل هر خیری است.
حضرت امام (رحمه الله علیه) اولین گام در «خود سازی» را شناخت همه جانبه نفس بیان می فرماید، به این معنا که اگر نفس به طور شایسته شناخته نشود، توفیق تهذیب و تزکیه نفس برای انسان میسّر نخواهد شد.هواهای نفسانی انسان را دائما به این طرف و آن طرف می کشانند و از یاد خدا غافل می کنند

6) حب ذات

چه سخت است، فردی که تمام موانع را برطرف می کند و آخر به این نتیجه می رسد که همه اعمالش، نماز و روزه اش، حج و جهادش فقط در جهت پاداش اخروی بوده که از حب ذات نشأت می گیرد. گرچه این فرد به بهشت راه می یابد اما به مقام شهود خیر. پس باید این فرد حب خدا را جایگزین حب ذات کند و هر کاری که انجام می دهد، فقط و فقط در جهت جلب رضای حق باشد.

7) سستی اراده

یکی از موانع تهذیب نفس که از ابتدا همراه انسان است سستی اراده است، انسانی که تصمیم دارد در این راه گام بردارد ممکن است با وسوسه های شیطان و نفس اماره روبرو شود که می گویند این راه مشکل است، تو نمی توانی یا هنوز وقت بسیار است. شخص برای اینکه در این راه موفق شود باید توکل، تقوا و اخلاص، همت و تلاش و پشتکار، داشته باشد. چنانکه خدای سبحان می فرماید: «وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا »

امام علی(علیه السلام) می‏فرماید: «ضادوا التوانی بالعزم» ؛ سستی را با عزم مدارا كنید.

بنابراین برای خودسازی تنها علم کافی نیست، علم باید با عمل همراه باشد، اگر انسان موانع را شناخت و در جهت برطرف ساختن آنها عملا اقدام کرد موفق می گردد.