اگر به آقای پارچه فروشی كه با بدخلقی و نگاه سنگینش پارچه مورد نظر شما را از لابه‌لای طاقه‌ها بیرون می‌كشد، بگویید رفتارش شما را آزار می‌دهد چه پاسخی می‌شنوید؟ اگر بگویید «آقا! چرا امروز اعصاب ندارید» یا اینكه جمله «آقا! اگر حوصله نداری چرا مغازه‌ات را باز می‌كنی» را به زبان بیاورید چه واكنشی می‌شنوید؟ احتمالا در كمتر از یك دقیقه مجبور به ترك حجره‌اش می‌شوید یا اینكه چند دقیقه‌ای را به جنگ لفظی می‌گذرانید و بعد از مغازه بیرون می‌زنید.
دلیلش چیست؟ آقای پارچه‌فروش تحمل یك انتقاد سازنده را ندارد یا اینكه شما بلد نیستید برای نقد كردن او از چه راهی وارد شوید؟ از نظر دكتر محسن حاجی علی اكبر، روانشناس صنعتی و سازمانی هر دو مورد درست است. او در كارگاه‌های رفتار سازمانی‌اش، چند جلسه‌ای را به آموزش راه و رسم نقد كردن و نقدپذیری اختصاص می‌دهد و می‌گوید نه‌تنها ما ایرانی‌ها نقدپذیر نیستیم، بلكه توانایی درست مطرح كردن انتقادهای‌مان را هم نداریم و به‌خاطر همین ناتوانی به روابط‌مان صدمه می‌زنیم.
فرزندتان را منتقد بار بیاورید
خانواده‌تان را چطور اداره می‌كنید؟ آیا حرف اول و آخر را در خانه شما می‌زنید یا اینكه تصمیم‌ها از دل بحث و سنجیدن نظر همه اعضای خانه گرفته میشود؟ اگر شما یا همسرتان تنها تصمیم‌گیرنده هستید، امیدی به نقدپذیر شدن فرزندتان نداشته باشید. جامعه‌شناسان می‌گویند در خانواده‌های سنتی كه اهرم قدرت- معمولا پدر- حرف اول و آخر را می‌زند و دستورهای او بی‌چون‌و‌چرا پذیرفته می‌شوند، در نقدپذیری بسته میشود.
دلیلش هم ساده است؛ بچه‌هایی كه در این خانواده‌ها زندگی می‌كنند، اجازه نقد كردن تصمیم‌های اهرم قدرت را ندارند و در آینده هم به كسی اجازه نمی‌دهند از آنها انتقاد كند. انگار از همان سال‌های كودكی در ذهن آنها حك شده كه نقد یعنی توهین و تلاش برای لرزاندن قدرت دیگران. این بچه‌ها كه از سال‌های اولیه زندگی‌شان با نقد كردن نظر والدین خود و ایستادگی در برابر حرف‌هایی كه گاهی غیرمنطقی هستند بسیاری از امتیازها را از دست داده‌اند و مهم‌تر از همه اینكه با خشم و قهر والدین روبه‌رو شده‌اند و محبت‌شان را حتی برای دقایقی از دست داده‌اند؛ در آینده هم نمی‌توانند پذیرای انتقادهای دیگران باشند.
معادلات غلط را خط بزنید
معادلات نادرست «اشتباه= بد بودن» و «اشتباه= قطع محبت» یكی از اصلی‌ترین دلایلی است كه ما را از نقد می‌هراساند. با این اوصاف حتی با عبور از سال‌های كودكی و وارد شدن به روابط جدی اجتماعی اغلب ما تصور می‌كنیم فردی كه از ما انتقاد می‌كند، می‌گوید «تو آدم بدی هستی!»، «تو قرار است به‌خاطر این اشتباه از حقوقت محروم شوی!» و همین پیش‌فرضی كه ناخودآگاه به ذهن ما می‌آید، باعث میشود در برابر هر نقد دوستانه و درستی موضع بگیریم، عملكردمان را در مقابل نقاد توجیه كنیم یا با ایجاد تنش و داد و فریاد امتیازی را به‌دست بیاوریم.
چه باید كرد؟
گرچه پس از گذشت سال‌ها بسیاری از ما شعار نقدپذیری و سازنده بودن نقد را به زبان می‌آوریم اما تا زمانی كه معادلات گفته‌شده در ذهن ما جا دارد، نمی‌توانیم معنای واقعی اشتباه كردن را درك كنیم و تا نقد را به‌عنوان راهی برای كم كردن اشتباهات نشناسیم، راه به جایی نمی‌بریم. اگر قرار باشد با جرات بیشتری نقد كنیم و شجاعانه نقد دیگران را بپذیریم، چاره‌ای جز خط زدن معادلات گفته‌شده نداریم و باید با این عبارت كنار بیاییم كه «اشتباه كردن به معنای بد بودن نیست!» پس اول خودتان این اصل را بپذیرید و اجرایش را هر روز تمرین كنید و بعد آن را به فرزندان‌تان آموزش دهید.
چطور نقد كنیم؟
با توجه به آنچه گفته شد، فهمیدن دلیل موضع گرفتن شما در برابر نقد دیگران دشوار نیست. انتخاب شیوه‌ای اشتباه برای مطرح كردن انتقادهاست كه سوءتفاهم‌ها را ایجاد کرده و شما را از شنیدن نقد دیگران گریزان می‌كند. همین شیوه‌های اشتباه است كه باعث میشود انتقاد همسرتان از لباس شما، از طرف شما «زشت بودن» تلقی شود و گفتن جمله ساده «كجا می‌روی؟» به فرزند نوجوان‌تان، از سوی او به عنوان دخالت در كارهایش ارزیابی شود.
اگر شما هنگام نقد كردن همسرتان، فرزندتان یا رئیس اداره‌تان با خشم یا دلخوری او روبه‌رو می‌شوید، احتمالا راه را اشتباه می‌روید و به شكلی غیراصولی انتقادتان را مطرح می‌كنید. شاید كمك گرفتن از اصول زیر و آشنا شدن با شیوه درست نقدورزی، به كم شدن فاصله‌های ارتباطی شما و همسرتان در خانه و شما و همکاران‌تان در اداره كمك بیشتری كند. پس وقتی می‌خواهید كسی را نقد كنید کلیشه‌های ذهنی‌تان را کنار بگذارید و این موارد را رعایت کنید:
کلی حرف نزنید
كل شخصیت فرد مقابل‌تان را زیر سؤال نبرید، بلكه همان جنبه‌ای كه از نظر شما نیاز به اصلاح است را مطرح كنید. مثلا برچسب «تنبل» را روی فرزندی كه تنها نمره پایینی در درس ریاضی گرفته نچسبانید، بلكه با او مستقیما در مورد ضعف یا كوتاهی‌اش در آموختن آن درس صحبت كنید؛ آسمان را به ریسمان نچسبانید و تنها در مورد همان اتفاق با او صحبت كنید و با حاشیه پردازی‌ها درک واقعیت را برایش دشوار نکنید. در غیر این صورت به جای رسیدن به نتیجه، درگیر سوء تفاهم‌های آزار دهنده و حل نشدنی خواهید شد.
بگویید دقیقا چرا ناراحتید
انتقادتان را توصیفی و شفاف مطرح كنید و برایش توضیح دهید كه چرا انتظار دارید روال فعالیتش تغییر كند یا دیگر رفتار خاصی را ابراز نكند. در بسیاری موارد توضیحات گنگ شما كه با عصبانیت هم همراه میشود، درك واقعیت و انتظارتان را برای دیگران سخت می‌كند.
به شخصیتش حمله نکنید
هنگام نقد كردن، فرد مقابل‌تان را نشانه نگیرید و به شخصیتش حمله نكنید؛ بلكه احساس خودتان را مطرح كنید. به همسرتان نگویید واقعیت این است كه تو با دیر رسید‌‌ن‌هایت به من توهین می‌كنی و مسئولیت خود را نادیده می‌گیری، بلكه بگویید «من احساس می‌كنم» دیر رسیدن‌های تو باعث میشود به كارهای‌مان نرسیم یا اینكه به او بگویید «احساس» می‌كنید دیر رسیدن‌هایش در روند انجام كارهای شما وقفه وارد می‌كند و اگر زمان دقیق‌تری را برای حاضر شدن سر قرار مشخص كند، شما هم می‌توانید بهتر به كارهای‌تان برسید.
تعمیم ندهید
به اندازه تمام آدم‌ها در مورد اشتباه تعریف وجود دارد و هیچ‌كس نمی‌تواند درك خود از رفتار درست و نادرست را به‌عنوان «رفتار درست و نادرست» معرفی كند، پس هنگام نقد كردن فراموش نكنید كه از «ادراك» خود صحبت می‌كنید نه از یك واقعیت مطلق و بی‌چون و چرا، بنابراین بدون هیچ ارزش‌گذاری و قضاوتی موضوع را مطرح كنید و به همسرتان نگویید «تو بی‌مسئولیتی و همیشه دیر به قرارمان می‌رسی!» بلكه تنها بگویید چرا این مسئله برای‌تان اهمیت دارد و احساس‌تان بعد از رخ دادن چنین اتفاقی چیست.
زور نگویید
شما هیچ‌وقت نمی‌توانید مانع رخ دادن اشتباهات شوید، اما حتما به این موضوع توجه كرده‌اید كه تنظیم و تدوین قانون‌ها و آیین‌نامه‌های داخلی در سازمان‌ها و مشخص كردن مجازات اشتباهات احتمالی، می‌تواند مشكل را تا اندازه‌ای كمتر كند.
پس اگر می‌خواهید در خانه‌تان هم احتمال اشتباه كردن اعضای خانواده را پایین بیاورید، بهتر است چنین آیین‌نامه‌های نانوشته‌ای را وضع كنید و با كمك‌شان اعضای خطاكار خانواده را به اندازه اشتباهی كه مرتكب شده‌اند تنبیه كنید. قطعا مجازات كودكی كه در مدرسه تقلب كرده، محروم شدن از آموزش نیست بلكه تنها كافی است از او بخواهید غرورش را زیر پا بگذارد، موضوع را به معلمش بگوید و به‌خاطر این رفتار از او عذرخواهی كند.
قبل از نقد کردن دوباره مرور كنید
- باتوجه به اهمیت موضوع بد نیست بار دیگر اصول انتقاد سازنده و درست را با هم مرور كنیم. اگر می‌خواهید نقد شما فاصله‌ای در ارتباطات‌تان ایجاد نكند موارد زیر را رعایت کنید:
- انتقاد را متوجه یك رفتار فرد بدانید نه كل وجود و شخصیت او اثرات رفتار فرد مقابل را برایش روشن كنید و بگویید این موضوع چرا اهمیت دارد.
- احتمال اشتباه بودن نظرتان را نادیده نگیرید و بگویید ماجرا را تنها از زاویه دید خودتان مطرح می‌كنید.
- شرایط فردی كه اشتباه كرده را در نظر بگیرید و قبل از قضاوت، ماجرا را از نگاه او ببینید.
- یادتان نرود فرد مقابل شما حتی اگر رفتارش از نظرتان نادرست باشد، ارزش انسانی دارد و شایسته احترام است.
- به اشتباه‌ها نه با اهرم سرزنش و محرومیت، بلكه باتوجه به قانون‌های از پیش تعیین‌شده پاسخ دهید.
- مجازات را متناسب با خطا در نظر بگیرید و هنگام مجازات كردن كل فعالیت‌های او را زیر سؤال نبرید.
- از یاد نبرید تا عملی نباشد اشتباهی هم رخ نمی‌دهد و تنها كسی خطا می‌كند كه جرات قدم برداشتن دارد.
