پیشینه تاریخی شروط ضمن عقد

این شروط به نسبت قانون مدنی، بیشتر متوجه حمایت از حقوق خانم‌ها است و در کنکاش تاریخی آن نیز به همین مورد می‌رسیم. پس از انقلاب اسلامی تعدادی از زنان انقلابی که همسرانشان مانع از فعالیت اجتماعی‌شان می‌شدند و نمی‌توانستند بر اساس قانون مدنی، به حقوق خود برسند، به خدمت حضرت امام خمینی(ره) رفتند و خواستار رسیدگی به حقوق ضایع‌شده‌شان شدند. 

آنجا بود که حضرت امام بحث شروط ضمن عقد را بیان کردند و از سوی شورای عالی قضایی، این شروط برای حمایت از زنان به عقدنامه‌های ازدواج اضافه شد. مردان نیز می‌توانند از شروط ضمن عقد استفاده کنند. به عنوان نمونه، بحث مهریه اقساطی یا شرط پرداخت نفقه در حد استطاعت می‌تواند از طرف آقایان، به عنوان شروط ضمن عقد ازدواج مطرح شود. به طور کلی، طرفین می‌توانند شرطی را که خلاف شرع و قانون نباشد، به شروط موجود در سند ازدواج بیفزایند.

مثال‌هایی از شروط ضمن عقد

 مثال‌هایی از شروط مهم ضمن عقد که در بسیاری از ازدواج‌ها کاربرد دارند، چنین است: زوج به زوجه وکالت بلاعزل با حق توکیل به غیر می‌دهد تا زوجه در هر زمانی که بخواهد از جانب زوج اقدام به متارکه کرده و از قید زوجیت خود را رها کند، به هر طریق اعم از اخذ یا بذل مهریه؛ زوجه اجازه دارد از هم‌اکنون هرگاه خواست به خارج از کشور برود و نیاز به اجازه مجدد زوج ندارد، چه برای اخذ یا تمدید یا تجدید گذرنامه و این اجازه دائمی است؛ زوجه برای ادامه تحصیل تا هر مرحله‌ای که لازم بداند و در هر مکان و محلی که ایجاب کند، مخیر است؛ زوج، زوجه را در انتخاب هر شغلی که مایل باشد و هر کجا که بتواند کار کند، مخیر می‌کند و اجازه می‌دهد که مشغول به کار شود؛ زوج و زوجه متعهد می‌شوند هنگام جدایی، اعم از اینکه متارکه به درخواست مرد باشد یا به درخواست زن، همه دارایی که بعد از ازدواج دائم زوجین به دست می‌آورند بین آنها به مناصفه تقسیم شود؛ حق انتخاب مسکن و تعیین شهر یا محلی که زندگی مشترک در آنجا ادامه پیدا کند، با زوجه خواهد بود؛ اگر در آینده زوجین دارای فرزند شدند و طلاق اتفاق افتاد، حضانت فرزندان به عهده زوجه باشد و در صورت خروج از کشور نیازی به اذن پدر ندارند.

استفاده‌هایی كه از شروط ضمن عقد می‌شود

معمولا از شروط ضمن عقد برای تغییر آثار حقوقی ازدواج استفاده می‌شود. برای مثال، شوهر متعهد می‌شود که جلو سفر یا شغل زن را نگیرد یا به او برای طلاق وکالت می‌دهد.  این‌گونه شروط در صورتی که مغایر با قوانین تفسیری باشند، بر قانون برتری دارند و در صورت بروز اختلاف، باید به شرط ضمن عقد عمل شود، نه قانون؛ اما اگر خلاف قوانین امری باشند، اعتباری ندارند. نکته مهم این است که طبق قانون اساسی هر نوع شرطی که مورد قبول متقاضی عقد باشد، ذکرش در عقدنامه ازدواج، بلامانع است. البته باید به این نکته توجه کرد که شروط ضمن عقد خود به 3 دسته تقسیم می‌شوند: صحیح؛ باطل و مبطل‌کننده عقد؛ و باطل که مبطل عقد نیست (شرط غیرمقدور، شرط بی‌فایده، شرط نامشروع)

به نظر می‌رسد در صورتی که زوج و زوجه قبل از انعقاد عقد رسمی به مشاوران حقوقی و خانواده مراجعه کنند، می‌توانند در خصوص شروط ضمن عقد اطلاعات مناسبی را کسب و در خصوص خواسته‌های خود روال‌های مشروعی را در نظر بگیرند.   این کار، علاوه بر جلوگیری از هر گونه ابهامی در خواسته‌های طرفین، امکان بهره‌مندی قانونی از خواسته‌ها و درخواست‌هایی چون اشتغال زنان و حق سفر آنان، حق ازدواج مجدد زوج، حق وکالت در طلاق، حق انتخاب مسکن، حقوق مرتبط با حضانت، حق تحصیل، تقسیم دارایی‌ها و مانند آن را فراهم می‏آورد.

شروط یك عقد معین

عقد ازدواج از جمله عقدهای معین و لازم در قانون مدنی است و به دلیل اینکه با خانواده و تولد فرزند ارتباط دارد، قانونگذار حمایت‌ها و شرایط خاصی را برای طرفین قرار داده است. بر اساس قوانین مدنی ایران، محدودیت‌های بسیاری در حقوق متقابل برای زن و شوهر وجود دارد. بنابراین، این قوانین در بسیاری موارد نمی‌تواند پاسخگوی نیازها و باورهای بسیاری از افراد و همچنین ساختار و کارکرد تغییریافته خانواده باشد.

پس تا هنگامی که قوانین مربوط به تنظیم روابط خانوادگی اصلاح نشده و کاستی‌های آن از میان نرفته است، برای رسیدن به تعادل حقوقی میان زن و شوهر، باید به دنبال راهکار دیگری بود. یکی از این راهکارها استفاده از شرط در حین عقد ازدواج است. هر چند در سندهای کنونی ازدواج، شماری از شرط‌ها با عنوان «شروط ضمن عقد» آمده است، اما در بعضی از موارد، کافی به نظر نمی‌رسند و لازم است شروط دیگری به موارد قیدشده در سندهای ازدواج افزوده شود. بر این اساس، کمیسیون حمایت از حقوق زنان و کودکان معاونت توسعه قضایی قوه قضاییه 6 شرط حقوقی به عنوان شروط ضمن عقد پیشنهادکرده است.

شروط ضمن عقد مندرج در قباله نكاح

شروطی كه در قباله‌های ازدواج مندرج بوده، به قرار زیر است:

الف) شرط تحصیل: زوج، زوجه را در ادامه تحصیل تا هر مرحله كه زوجه لازم بداند و در هر كجا كه شرایط ایجاب کند، مخیر می‌سازد.

ب) شرط اشتغال: مطابق قانون، اگر شغل زن منافی با مصالح خانواده یا حیثیت شوهر یا زن باشد، مرد می‌تواند همسر خود را از آن شغل منع كند. با توجه به این كه امكان تفسیرهای مختلف از این متن قانونی وجود دارد، گنجاندن عبارت زیر در سند ازدواج پیشنهاد می‌شود: زوج، زوجه را در اشتغال به هر شغلی كه مایل باشد، در هر كجا كه شرایط ایجاب کند، مخیر می‌سازد.

ج) شرط وكالت زوجه در صدور جواز خروج از كشور: مطابق قانون گذرنامه، زنان متأهل فقط با اجاره‌ كتبی همسر خود می‌توانند از كشور خارج شوند. یا توجه به اینكه این مسأله در عمل مشكلات فراوانی را ایجاد می‌كند، عبارت زیر به منزله‌ شرط در حین عقد ازدواج پیشنهاد می‌شود:
زوج به زوجه، وكالت بلاعزل می‌دهد كه با همه اختیارات قانونی بدون نیاز به اجازه شفاهی یا كتبی مجدد شوهر، از كشور خارج شود. تعیین مدت، مقصد و شرایط مربوط به مسافرت به خارج از كشور به صلاحدید خود زن است.

د) شرط تقسیم اموال موجود میان شوهر و زن پس از جدایی: زوج متعهد می‌شود هنگام جدایی ـ اعم از آن كه به درخواست مرد باشد یا به درخواست زن ـ نیمی از دارایی موجود خود را ـ اعم از منقول و غیرمنقول كه طی مدت ازدواج به دست آورده است ـ به زن منتقل کند.

بر این اساس، زوج  ضمن عقد ازدواج متعهد می‌شود كه هر گاه طلاق به‌درخواست زوجه نباشد و طبق تشخیص دادگاه تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسرداری یا سوءاخلاق و رفتار او نباشد، زوج موظف است تا نصف دارایی موجود را كه در ایام زناشویی با او به‌ دست آورده یا معادل آن را طبق نظر دادگاه، بلاعوض به زوجه منتقل کند.

هـ) حضانت فرزندان پس از طلاق: زوجین ضمن عقد خارج لازمی توافق ‌کنند اولویت در حضانت فرزند یا فرزندان مشترک در صورت طلاق با مادر باشد یا زوجین ضمن عقد خارج لازمی توافق کنند حضانت فرزند یا فرزندان مشترک در صورت طلاق با هر کدام از والدین خواهد بود که بنا بر مصلحت طفل باشد. تعیین مصلحت طفل بر عهده کارشناس یا داور مرضی‌الطرفین خواهد بود.

و) شرط وكالت مطلق زوجه در طلاق: زوج به زوجه وكالت بلاعزل با حق توكیل به غیر می‌دهد تا زوجه در هر زمان و تحت هر شرایطی از جانب زوج، به مطلقه کردن خود از قید زوجیت زوج به هر طریق اعم از اخذ یا بذل مهریه اقدام کند.

دلایل درج شروط ضمن عقد

«برای اطمینان از اینکه زوجه دارای پشتوانه‌ای برای ادامه زندگی زناشویی باشد، شروط ضمن عقد را در نظر می‌گیرند که این شروط معمولا در دفترچه عقدنامه ذکر شده است و زوجین می‌توانند این شروط را قبول کنند. این شروط برای محکم کاری پس از ازدواج است که شوهر نتواند از تعهدات خود شانه خالی کند و زندگی مشترک خوب و مسالمت‌آمیزی داشته باشند. معمولا شرایط ضمن عقد یا عقد خارج لازم در سند ازدواج به صورت چاپی ذکر شده و می‌تواند توسط هر یک از زوجین مورد قبول واقع شود و یا اینکه مورد توافق نباشد.

این شروط به شرح زیر است. الف: زوجه شرط کند هرگاه طلاق بنا به درخواست زوجه نباشد و طبق تشخیص دادگاه تقاضای طلاق ناشی از تخلف زن از وظایف همسری یا سوءاخلاق و رفتار وی نبوده، زوج موظف است تا نصف دارایی موجود خود را که در ایام زناشویی با او به دست آورده یا معادل آن را طبق نظر دادگاه بلاعوض به زوجه منتقل نماید. ب: زوج به زوجه وکالت بلاعزل یا حق توکیل به غیر داده که در موارد مشروحه ذیل با رجوع به دادگاه و اخذ مجوز از دادگاه پس از انتخاب نوع طلاق خود را مطلقه نماید و نیز به زوجه وکالت بلاعزل با حق توکیل به غیر داده تا در صورت بذل از طرف او قبول کند.»