اصطلاح «حقوق فرهنگی شهروندی» تاكنون در هیچ یك از اسناد مربوط به حمایت از حقوق بشر تعریف نشده است، اما اندیشمندان حوزه‌های مختلف، تعاریف متفاوت و متعددی از این اصطلاح ارائه کرده‌اند.
حقوق فرهنگی از انواع و اقسام حقوق بشر است که کمتر مورد توجه و بحث قرار گرفته است، تا آنجا که حتی عده‌ای منکر آن شده یا حداقل وظایف و تکالیف دولت در برابر آن را انکار می‌کنند.
این در حالی است که فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می‌دهد و وجه تمایز انسان از دیگر مخلوقات است.
مهم‌ترین حق فرهنگی
یكی از حقوق مهم مربوط به حقوق فرهنگی، حق آموزش است كه در ماده 13 میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به رسمیت شناخته شده است.
تعریف حقوق فرهنگی
1- دسته‌ای از حقوق بشر كه به طور كلی از حق انسان به مشاركت در حیات فرهنگی جامعه، بهره‌مندی از توسعه علمی، حفظ اخلاق و منافع اصولی در علوم، كسب دانش یا تولیدات هنری، دستیابی به آموزش و حفظ هویت فرهنگی، زبانی و آداب و رسوم حمایت می‌کند.
2- مجموعه‌ای از حقوق كه در صدد تأمین و حمایت از نیازهای اساسی نظیر غذا، بهداشت، شغل، امنیت و آموزش و توسعه است.
حقوق فرهنگی به انسان اطمینان می‌دهد كه بر اساس حقش بتواند اطلاعات، مهارت‌ها و آگاهی‌هایی را برای بهره‌مندی از ارزش‌ها و اموال فرهنگی به دست آورد.
جایگاه
1- این حقوق بخشی از حقوقی هستند كه در اصطلاح، با عنوان «حقوق بشر نسل دوم» معروف هستند و در امتداد حقوق اقتصادی و اجتماعی مطرح می‌شوند.
2- اگر هر کسی به عنوان یک بخش اساسی از شأن انسانی خود، حق مشارکت در میراث فرهنگی و فعالیت‌های فرهنگی اجتماع را دارد. پس مسئولان جامعه وظیفه دارند تا حدی که امکانات آنها اجازه می‌دهد، وسایل چنین مشارکتی را برای او فراهم کنند.
3- هر فردی تعدادی حقوق فرهنگی دارد، همان‌‌طور که دارای حق آموزش و حق کارکردن است.
بنیان و اهداف سیاست فرهنگی
1- درک وظیفه
2- فراهم کردن وسایل مشارکت فرهنگی در دهه‌های اخیر
3- تضمین مقامات دولتی برای مشارکت دادن عموم مردم در توسعه فرهنگی
اصل 4 قانون اساسی تاکید دارد که در جمهوری اسلامی تمامی قوانین باید بر اساس موازین اسلامی باشد.
حقوق فرهنگی در اسلام
1- تعلیم و تربیت، آموزش و گسترش فرهنگ از اهداف اصلی بعثت انبیا(علیه السلام) شمرده شده است.
2- در آیات متعددی از قرآن کریم بر این حقوق تصریح شده و پیامبر مکرم اسلام(صلی الله‌علیه‌واله‌وسلم) هم بر آن تاکید کرده است.
3- فلسفه جهاد در اسلام نیز حفظ همین حقوق است، تا جایی که شهید مرتضی مطهری جهاد ابتدایی را به عنوان دفاع از حقوق فرهنگی انسان‌ها تحلیل کرده‌اند.
حقوق فرهنگی در قانون اساسی
قانون اساسی کشور ما بر مبنای اسلام تدوین شده است. به همین دلیل، فرهنگ و حقوق فرهنگی در آن جایگاهی ویژه دارد.
حقوق فرهنگی در مقدمه قانون اساسی
بر اساس مقدمه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصولا حکومت از دیدگاه اسلام، تبلور آرمان سیاسی ملتی هم‌کیش و هم‌فکر است که:
1- خود را سازمان می‌دهد.
2- در روند تحول فکری و عقیدتی، راه خود را به سوی هدف نهایی (حرکت به سوی الله) بگشاید. در نتیجه، قانون اساسی هدف از حکومت را رشد دادن انسان در حرکت به سوی نظام الهی (و الی الله المصیر) می‌داند تا زمینه بروز و شکوفایی استعدادهای انسانی فراهم آید.
به تعبیر امام خمینی(ره) اساس خوشبختی و بدبختی همه جوامع در فرهنگ آنها است و «بی‌شک والاترین و بالاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است.
اقتصاد و حقوق فرهنگی شهروندان
در مقدمه قانون اساسی، اقتصاد نیز با هدف تأمین حقوق فرهنگی شهروندان تعریف شده، به گونه‌ای که در تحکیم بنیادهای اقتصادی، رفع نیازهای انسان در جریان رشد و تکامل او اصلی مهم است، بر خلاف دیگر نظام‌های اقتصادی که در آنها تمرکز و تکاثر ثروت و سودجویی مهم است. در مکاتب مادی، اقتصاد خود هدف است و بدین سبب، در مراحل رشد، اقتصاد عامل تخریب و فساد و تباهی می‌شود، ولی در اسلام اقتصاد وسیله است و از وسیله جز کارایی بهتر در راه وصول به هدف انتظاری نمی‌توان داشت.
توسعه حقوق فرهنگی
قانون عامل استانداردسازی رفتارهای مختلف برای توسعه فرهنگی است و از فرهنگ یک جامعه حکایت دارد. رفتارهای جامعه گاه به وسیله قانون نظام‌مند می‌شود که این همان توسعه اولیه حقوق فرهنگی است.
تشریع احکامی مانند وجوب امر به معروف و نهی از منکر و‌حجاب از مبانی حقوق فرهنگی در اسلام است.
سازمان ها و اشخاص ملی موثر در حقوق فرهنگی
1- تصمیمات یک سازمان زمانی در قانونگذاری موثر است که الحاق به آن سازمان و معاهدات به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد.
2- قوه مجریه با تصویب آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌ها در گسترش قوانین اجرایی تکمیلی نقش مهمی ایفا می‌کند.
3- قوه قضاییه با حل و فصل اختلافات ناشی از عدم رعایت قانون و صدور احکام قضایی، نقش نظارتی دارد.
4- قوه موسس پایه‌گذار قانون اساسی است.
5- بعضی از دستگاه‌های دولتی، اعم از وزارتخانه‌ها و نهادهای عمومی غیردولتی، به صورت کلی یا موضوعی نقش نظارتی بر عملکرد مجموعه خود یا دستگاه‌های دولتی دارند.
6- بازرسی کل کشور یک نهاد نظارتی در داخل قوه قضاییه است.
7- شورای انقلاب اسلامی پایه و اساس به وجود آمدن اولین مجلس خبرگان در تاسیس قوه موسس و قانون اساسی بوده است.
مواردی که در قانون اساسی به حقوق فرهنگی می‌پردازد
1. «حق برخورداری از محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی»
2. «حق برخورداری از سطح بالای آگاهی‌های عمومی در همه زمینه‌ها با استفاده صحیح از مطبوعات و رسانه های گروهی و وسایل دیگر»
3. «حق برخورداری از آموزش و پرورش و تربیت بدنی رایگان»
4. «حق برخورداری از امکانات و شرایط مناسب جهت تتبع و ابتکار در تمام زمینه های علمی، فنی، فرهنگی و اسلامی از طریق بهره‌مندی از مراکز تحقیق و تشویق محققان»
5. «حق برخورداری از آزادی‌های سیاسی و اجتماعی در حدود قانون»
6. «حق مشارکت در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش»
7. «حق برخورداری عادلانه و به دور از تبعیضات ناروا در تمام زمینه های مادی و معنوی»
8. «حق برخورداری از روحیه استقلال و عزت ملی و اسلامی»
9. «حق برخورداری از اقتصادی صحیح و عادلانه بر طبق ضوابط اسلامی جهت بهره‌مندی از رفاه، تغذیه، مسکن و کار و بهداشت، به منظور رهایی از فشارها و مشکلات ناشی از عدم برخورداری از این موارد جهت پرداختن به نیازهای معنوی»
10. «حق برخورداری از نشریات و مطبوعات آزاد»
