راسخان در علم عبارتند از پیامبر و امامان (علیهم السلام) که از همه اسرار این آیات آگاهند و علما و دانشمندان راستین ـ که به موازین، احکام، عقاید شرعی و به روش تأویل متشابهات آشنایی کافی دارند ـ و هر یک، به اندازه دانش خود از این آیات چیزی می فهمند و برای مردم تشریح می کنند و همین حقیقت است که مردم را برای درک اسرار قرآن به دنبال معلمان الهی و علمای دینی می کشاند; بنابر این، در برخورد با متشابهات، باید به احادیث و تفاسیر علمای راستین مراجعه کرد. (تفسیر نمونه، ج 2، ص 442 و 443)
معنای متشابه و محکم و علت اختلاف نظر در تعداد آیات متشابه در قرآن
واژه «متشابه» در اصل به چیزی گفته می شود که اجزای مختلف آن شبیه به هم باشند. از این رو؛ به جمله‌ها و کلماتی که معنای آنها پیچیده است و احتمالات مختلفی درباره معنای آنها داده می شود، متشابه می گویند.
در مقابل «متشابه» واژه «مُحکم» قرار دارد. این کلمه در اصل به معنای ممنوع ساختن به‌کار می رود؛ به همین دلیل به موجوداتی که پایدار هستند، محکم گفته می شود.
به سخنان روشن و قاطعی که هرگونه احتمال خلاف را از خود دور می کند، محکم می گویند. (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2، ص 432 – 433)
خداوند متعال می فرماید: "او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد که قسمتی از آن، آیات "محکم" است که اساس این کتاب می باشد و قسمتی از آن "متشابه" است; امّا آن ها که در قلوبشان انحراف است، به دنبال متشابهاتند تا فتنه انگیزی کنند و تفسیر برای آن می طلبند; در حالی که تفسیر آن ها را جز خدا و راسخان در علم نمی داند...". (آل‌عمران، 7)
از این آیه، استفاده می شود که آیات قرآن کریم دو دسته‌اند:
الف) محکمات; ب) متشابهات.
"محکمات" آیات‌ِ روشنی هستند که جای هیچ گونه انکار و توجیه و سوء استفاده در آن نیست; امّا "متشابهات" به دلیل بالا بودن سطح مطلب یا گفتگو درباره عوالمی که از دسترس ما بیرون است; مانند علم غیب، جهان رستاخیز و صفات خداوند متعال و... که فهم معنای نهایی و اسرار و پی بردن به کنه حقیقت آن ها، به سرمایه خاص علمی نیاز دارد و خداوند متعال می فرماید: فقط خداوند و راسخان در علم، اسرار این آیات را می دانند و برای مردم تشریح می کنند.
تعیین محکم و متشابه (آرا و نظریات)
به طور کلی در زمینه محکم و متشابه نظریات ذیل اظهار شده است: (مجمع‌البیان، ج1، ص699 و ج2، ص 700)
1. متشابهات عبارت از حروف مقطعه‌ای هستند که در اوایل بعضی از سور نازل شده‌اند و مابقی محکماتند.
2. محکمات حروف مقطعه‌اند و غیر آنها آیات متشابهند.
3. آیات مبین در قرآن محکم و آیات مجمل، متشابهات قرآنند.
4. آیات ناسخ، محکم و آیات منسوخ، متشابهند.
5. محکمات، آیاتی هستند که دلایلی روشن و واضح دارند. اما بازشناسی متشابهات نیاز به تأمل و تدبر دارد.
6. محکم عبارت است از: هر آیه‌ای که آگاهی به آن -با برهان خفی یا جلی- ممکن باشد; به خلاف متشابه; مثل علم به زمان قیامت و....
درباره این‌که کدام از آیات قرآن متشابه هستند، نمیتوان آمار دقیقی ارائه کرد؛ چرا که در این موضوع، اختلاف نظر وجود دارد؛ زیرا نگاه افراد و تشخیص آنان نسبت به آیات مختلف است؛ برخی احتمال معانی مختلف را در آن ممکن می‌دانند و برخی آن‌را واضح و روشن دانسته و هر گونه احتمال معنای دیگر را رد می‌کنند و نیز با توجه به سطح معرفت افراد، ممکن است آیات محکم و متشابه نسبت به آنان متفاوت باشد.
7. آیات الاحکام، محکمات قرآن و مابقی متشابهاتند.
8. آیات محکمات، تأویل واحدی دارند; در حالی که آیات متشابه، وجوه متعددی از تأویل در آنها محتمل است.
9. تقسیم آیات بر محکم و متشابه مختص به آیات قصص است; آیاتی که در آن اخبار پیامبران و امت هایشان به صورت روشن، تبیین شده محکمات، و آن دسته از آیات که با تکرار در سور متعدد الفاظ و محتوای آن در مورد سرگذشت پیامبران مشتبه شده، متشابهاتند.
10. آیات متشابه، آیاتی هستند که نیاز به توضیح و بیان دارند; بر خلاف محکمات.
11. آیاتی که در قالب خبریه هستند، متشابهات و انشائات قرآن محکماتند.
12. آیات صفات (خواه صفات خداوند و خواه صفات انبیاء) آیات متشابه و بقیه محکماتند.
13. آیات قابل فهم و درک برای انسان، محکمات و آیاتی که عقل انسان قادر به فهم آنها نیست متشابهاتند.
14. آیاتی که ظاهر آنها مراد است، محکمات و آیاتی که خلاف ظاهر آنها مراد است، متشابهات قرآنند (مشهور مفسران متأخر همین قول را انتخاب کرده‌اند.)
15. محکم آیه‌ای است که در تأویل آن اتفاق نظر وجود داشته باشد; به خلاف متشابه.
بیان نظریات فوق صرفاً جهت اطلاع است. درباره نارسایی های این انظار و آراء، علامه طباطبائی در المیزان به تفصیل سخن گفته است. به نظر می رسد با توجه به تعریفی که از محکم و متشابه ارائه گردید، اشکالات وارد بر بعضی از نظریه های ذکر شده روشن بوده و نیازی به طرح آن نباشد.
