وقف سنتی اسلامی و به معنای هدیهء ابدی برای خدمت عمومی یا نگه داشتن اصل چیزی و جاری بودن منفعت آن در جهت خیر و نیکی و رضای خدااست. به تعریف دقیق(ماده 55 قانون مدنی) وقف عبارت است از این‌که «عین مال حبس و منافع آن تسبیل شود.». جمع این واژه اوقاف است و به مال و زمین وقف شده، موقوفه گفته می‌شود. وقف از جمله عقود معینی است که در فقه اهل سنت و امامیه از اعتبار خاصی برخوردار است.

وقف در لغت به معنای ایستادن یا به حالت ایستاده ماندن و آرام گرفتن است. و در اصطلاح فقهی، عقدی است که ثمره آن حبس کردن اصل، و رها کردن منفعت آن است.

به عبارت دیگر؛ «حبس کردن چیزی از طرف مالکش به وجهی از وجوه، به نحوی که فروش آن ممنوع باشد، به ارث منتقل نگردد قابل هبه نباشد، فروخته نشود و به رهن و اجاره و عاریت و از این قبیل داده نشود. و صرف کردن آن مال در جهتی که واقف تعیین کرده است».

وقف به اعتبار موقوف علیه به عام و خاص تقسیم می شود.

وقف عام ، وقفی است که مقصود از آن امور خیریه است و مخصوص دسته و طبقه معینی نیست مانند وقف بر فقرا، وقف بر طلّاب و مدارس و مساجد، و مقابل آن وقف خاص است و آن وقفی است که مخصوص دسته معین و خاصی است، مانند وقف بر اولاد یا افراد و یا طبقه ای خاص از مردم.

موارد جواز فروش

فروش و نقل اموال وقفى - در وقف خاص و وقف عامى كه براى عناوین عمومى مانند فقرا وقف شده است - جایز نیست، مگر در موارد زیر:

1. چنان خراب شود كه بازگردانیدنش به حال نخست ممكن نباشد و جز از طریق فروش قابل استفاده نباشد.

2. در اثر خرابى و مانند آن، بهره بردارى شایسته از آن نشود، ولى با فروشش بتوان ملكى دیگر خرید كه همان منافع یا كمتر از آن را دارا باشد.

3. در وقف، حق فروش به هنگام حدوث امرى یا ضرورتى، قید شده باشد.

4. میان كسانى كه مال را براى آنان وقف كرده اند، به گونه اى اختلاف افتد كه اگر مال وقف را نفروشند، احتمال ضرر مالى یا جانى برود. (تحریرالوسیله ص76، م97 ـ احكام اقتصادى (ج2)، نعمت الله حصاركى، ص50)

بیشتر مراجع تقلید در این زمینه معتقدند آنچه عرفاً ملحق به آن واحد است، تحت وقف قرار می‌گیرد، ولی برخی از فقها (آیة الله نوری همدانی دام ظله) از اساس، ملک مشاع را قابل وقف نمی‌دانند.

پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سوال، چنین است:

حضرت آیة الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

در فرض سوال به نسبتی که مربوط به واحد مسکونی مزبور باشد مرافقات نیز متعلق به موقوفه می‌باشند.

حضرت آیة الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

بله به نحو مشاع.

حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

بهتر است برای اینکه مشکلاتی در آینده بوجود نیاید فقط خود آپارتمان را وقف کند ولی مشاعات آن را وقف نکند.

حضرت آیة الله العظمی نوری همدانی(مد ظله العالی):

مواردی که مالکین آن مشاع باشد، قابل وقف نیست.

چند مسئله از آیة الله سیستانی دام ظله:

مسأله 2693 ـ اگر کسی چیزی را وقف کند، از ملک او خارج می‌شود و خود او و دیگران نمی‌توانند آن را ببخشند یا بفروشند، و کسی هم از آن ملک ارث نمی‌برد.

مسأله 2694 ـ لازم نیست صیغه وقف را به عربی بخوانند، بلکه اگر مثلاً بگوید این کتاب را بر طلاب علوم دینی وقف کردم، وقف صحیح است، بلکه وقف به عمل نیز محقق می‌شود مثلاً چنانچه حصیری را به قصد وقف بودن در مسجد بیندازد، و یا ساختمانی را به‌طوری که مساجد را به آن‌طور میسازند به قصد مسجد بودن بسازد، وقفیت محقّق می‌شود، ولی به قصد تنها وقفیت محقق نمیشود. و قبول در وقف لازم نیست چه وقف عام باشد، و چه وقف خاص، و همچنین قصد قربت لازم نیست.

مسأله 2696 ـ کسی که مالی را وقف میکند، باید از موقع وقف کردن، مال را برای همیشه وقف کند، و اگر مثلاً بگوید این مال بعد از مردن من وقف باشد، چون از موقع خواندن صیغه تا مردنش وقف نبوده است، صحیح نیست، و نیز اگر بگوید تا ده سال وقف باشد و بعد از آن نباشد، یا بگوید تا ده سال وقف باشد، بعد، پنج سال وقف نباشد و دوباره وقف باشد، وقف صحیح نیست، ولی در این صورت اگر قصد حبس کند، حبس واقع می‌شود.

مسأله 2697 ـ وقف خاص در صورتی صحیح است که مال وقف را تحت تصرف کسانی که برای آنها وقف شده، یا وکیل یا ولی آنها درآورد، و کافی است کسانی که از طبقه اوّل موجودند تصرف کنند، و اگر بعضی از آنها تصرف کنند فقط نسبت به آنها صحیح است، ولی اگر چیزی را بر اولاد صغیر خود وقف کند، اگر عین در دست خود او باشد کافی است و وقف صحیح است.

مسأله 2706 ـ ملکی که مقداری از آن وقف است، و مقداری از آن وقف نیست، اگر تقسیم نشده باشد، متولّی وقف و مالک قسمتی که وقف نیست می‌توانند وقف را جدا کنند.

مسأله 2707 ـ اگر متولّی وقف خیانت کند، مثلاً عایدات آن را به مصرفی که معین شده نرساند، حاکم شرع امینی را به او ضمیمه مینماید که مانع از خیانتش گردد، و در صورتی که ممکن نباشد، می‌تواند او را عزل و بجای او متولّی امینی را معین نماید.

مسأله 2708 ـ فرشی را که برای حسینیه وقف کرده‌اند، نمی‌شود برای نماز به مسجد ببرند، اگرچه آن مسجد نزدیک حسینیه باشد، ولی اگر ملک حسینیه باشد، با اجازه متولّی می‌شود به‌جای دیگر منتقل نمود.