إِن یَنصُرْكُمُ اللّهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ وَإِن یَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا الَّذِی یَنصُرُكُم مِّن بَعْدِهِ وَعَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَكِّلِ الْمُوْمِنُونَ (آل عمران ـ 160)

اگر خدا شما را یارى كند هیچ كس بر شما غالب نخواهد شد و اگر دست از یارى شما بردارد چه كسى بعد از او شما را یارى خواهد كرد و مومنان باید تنها بر خدا توكل كنند.

در آیه قبل سفارش به توكّل شد و در این آیه، دلیل توكّل بر خدا را چنین مطرح مى‏ كند كه عزّت و ذلّت تنها به دست اوست.

معنای توکل

به هنگام تصمیم نهایى باید توكل بر خدا داشته باشید یعنى در عین فراهم نمودن اسباب و وسائل عادى، استمداد از قدرت بى پایان پروردگار را فراموش مكن.

البته معناى توكل این نیست كه انسان از وسائل و اسباب پیروزى كه خداوند در جهان ماده در اختیار او گذاشته است، صرف نظر كند چنان كه در حدیثى از پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله نقل شده است كه هنگامى كه یك نفر عرب، پاى شتر خود را نبسته بود و آن را بدون محافظ رها ساخته بود و این كار را نشانه توكل بر خدا مى ‏دانست به او فرمود: اعقلها و توكل‏ یعنى پایش را ببند و سپس توكل كن.

بلكه منظور این است كه انسان در چهار دیوار عالم ماده، و محدوده قدرت و توانایى خود محاصره نگردد و چشم خود را به حمایت و لطف پروردگار بدوزد، این توجه مخصوص، آرامش و اطمینان و نیروى فوق العاده روحى و معنوى به انسان مى‏ بخشد كه در مواجهه با مشكلات اثر عظیمى خواهد داشت‏.

نتیجه توكل‏

در این آیه كه مكمل آیه گذشته است، نكته توكل بر خداوند بیان شده است و آن اینكه: قدرت او بالاترین قدرتهاست، به حمایت هركس اقدام كند هیچ كس نمی تواند بر او پیروز گردد.

همانطور كه اگر حمایت خود را از كسى برگیرد هیچ كس قادر به حمایت او نیست، كسى كه این چنین همه پیروزی ها از او سرچشمه می گیرد، باید به او تكیه كرد، و از او كمك خواست.

این آیه افراد با ایمان را ترغیب مى ‏كند كه علاوه بر تهیه همه گونه وسائل ظاهرى، باز به قدرت شكست‏ ناپذیر خدا تكیه كنند.

و در حقیقت روى سخن در آیه پیش، به پیامبر اكرم بود. و به او دستور مى ‏داد.

و اما در این آیه روى سخن به همه مومنان است. و به آنها می گوید: همانند پیامبر، باید بر ذات پاك خدا تكیه كنند، و لذا در پایان آیه می خوانیم: وَ عَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُوْمِنُونَ: مومنان تنها بر ذات خداوند، باید توكل كنند.

ناگفته پیداست، كه حمایت خداوند، یا ترك حمایت او نسبت به مومنان بى حساب نیست، بلکه روى شایستگى ‏ها و لیاقت‏ها صورت مى‏ گیرد.

آنها كه فرمان خدا را زیر پا بگذارند و از فراهم ساختن نیروهاى مادى و معنوى غفلت كنند هرگز مشمول یارى او نخواهند بود و بر عكس آنها كه با صفوف فشرده و نیات خالص و عزم هاى راسخ و تهیه همه گونه وسائل لازم، به مبارزه با دشمن بر می خیزند دست حمایت پروردگار پشت سر آنها خواهد بود.

نظر صاحب احسن الحدیث در مورد این آیه:

نظر ایشان این است که در این آیه به عموم دستور داده شده كه به خدا اعتماد كنند و به وعده ‏هاى او اطمینان داشته باشند، علّت توكل آن است كه اگر خدا به گروهى یارى كند هیچ كس بر آنها پیروز نخواهد شد و اگر خدا گروهى را خوار گرداند كسى یاریشان نتواند كرد.

بحث روایی آیه:

در حدیث آمده است كه رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله از جبرئیل پرسید: توكّل بر خدا چیست؟ گفت: اینكه بدانى مخلوق، سود و زیانى به تو نمى ‏رساند و از غیر خدا كاملًا مأیوس شوى. اگر انسان به این درجه رسید، جز براى خدا كار نمى‏كند و از غیر خدا نمى ‏هراسد و جز به خدا امید ندارد و این حقیقت توكّل است. (بحارالانوار، ج 71، ص 138)

امام صادق علیه السلام فرمودند: هرگاه میان انسان و گناه، مانعى حائل نشد و انسان گرفتار معصیت گردید، این خذلان الهى است. (تفسیر برهان، ج 1، ص 323)

بحث لغوی:

توكل: اگر با «على» باشد به معنى اعتماد و اگر با «لام» به معنى قبول وكالت است.

پیام ‏های آیه:

1ـ پیروزى ‏هاى طبیعى تحت الشعاع عوامل دیگر واقع مى ‏شوند، امّا نصرت و امداد الهى تحت الشعاع قرار نمى ‏گیرد. «إِنْ یَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلا غالِبَ لَكُمْ»

2ـ پیروزى و شكست هر دو با اراده‏ ى خداوند است. «یَنْصُرْكُمُ»، «یَخْذُلْكُمْ»

3ـ ایمان، از توكّل بر خدا جدا نیست. «فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُوْمِنُونَ»