وَإِذْ قَالَتِ الْمَلاَئِكَةُ یَا مَرْیَمُ إِنَّ اللّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِینَ (آل عمران ـ 42)
و [یاد كن] هنگامى را كه فرشتگان گفتند: «اى مریم، خداوند تو را برگزیده و پاك ساخته و تو را بر زنان جهان برترى داده است.»
یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّكِ وَاسْجُدِی وَارْكَعِی مَعَ الرَّاكِعِینَ (آل عمران ـ43)
اى مریم، فرمانبرِ پروردگار خود باش و سجده كن و با ركوعكنندگان ركوع نما.
مریم بانوى برگزیده الهى
این آیات بار دیگر، به داستان مریم باز مىگردد و از دوران شكوفایى و برومندى او سخن مىگوید و مقامات والاى او را بر مىشمرد.
چه افتخارى از این برتر كه انسانى با فرشتگان هم سخن شود، آن هم سخنى كه بشارت برگزیدگى او از سوى خدا و طهارت و برترى او بر تمام زنان جهان باشد و این نبود جز در سایه تقوا و پرهیزگارى و ایمان و عبادت او، آرى او برگزیده شد تا پیامبرى همچون عیساى مسیح به دنیا آورد.جالب توجه این كه جمله "اصطفیك" در آیه تكرار شده یك بار براى بیان برگزیدگى او به طور مطلق و بار دوم براى برگزیدگى او نسبت به تمام زنان جهان.
این آیه گواه بر این است كه مریم بزرگترین شخصیت زن در جهان خود بوده است و این موضوع با آنچه درباره بانوى بزرگ اسلام فاطمه علیها السلام رسیده است كه او برترین بانوى جهان است منافات ندارد؛ زیرا در روایات متعددى از پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و امام صادق علیه السلام نقل شده كه:
"اما مریم كانت سیدة نساء زمانها اما فاطمة فهى سیدة نساء العالمین من الاولین و الاخرین" (اما مریم بانوى زنان زمان خود بود اما فاطمه بانوى همه بانوان جهان از اولین و آخرین است) (نور الثقلین، جلد1، صفحه 336 و بحار الانوار، جلد 10، صفحه 24)افراد برجسته باید تواضع و عبادتشان بیشتر باشد. «یا مَرْیَمُ اقْنُتِی ...» (براى اولیاى خدا، عبادات ویژهاى سفارش شده است، همان گونه كه براى پیامبر صلى اللَّه علیه و آله نماز شب واجب بود)
كلمه "العالمین" هیچ گونه منافات با این سخن ندارد زیرا این كلمه در قرآن و عبارات معمولى به معنى مردمى كه در یك عصر و زمان زندگى مىكنند آمده است چنان كه درباره بنى اسرائیل مىخوانیم: "وَأَنِّی فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعَالَمِینَ" (سوره بقره، آیه 47) (و [از] اینكه من شما را بر جهانیان برترى دادم، یاد كنید.)
بدیهى است منظور، برترى مومنان بنى اسرائیل بر مردم عصر خود بوده است.
در آیه بعد سخن از خطاب دیگرى از فرشتگان به مریم است، مىگویند: "اى مریم! (به شكرانه این نعمت هاى بزرگ كه از سوى خداوند برگزیده شدهاى و بر زنان جهان عصر خود برترى یافتهاى و از هر نظر پاك و پاكیزه گشتهاى) براى پروردگارت سجده كن و همراه ركوع كنندگان ركوع نما" (یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّكِ وَاسْجُدِی وَارْكَعِی مَعَ الرَّاكِعِینَ)
در اینجا سه دستور از طرف فرشتگان به مریم داده شده:
نخست "قنوت" در برابر پروردگار و این واژه به معنى خضوع و دوام اطاعت است، و دیگر "سجود" كه آن نیز نوعى از "خضوع كامل" در برابر خدا است و دیگر "ركوع" كه آن هم نوع دیگرى از خضوع و تواضع مىباشد.
در این آیه نخست اشاره به سجده و سپس اشاره به ركوع شده است، و این نه به خاطر آن است كه در نماز آنها سجده قبل از ركوع انجام مىگرفته بلكه منظور انجام هر دو عبادت است و نظرى به ترتیب آنها نیست مثل این است كه بگوییم نماز بخوان و وضو بگیر و پاكیزه باش یعنى همه این وظایف را انجام بده زیرا عطف كردن با "واو" دلالتى بر ترتیب ندارد، به علاوه ركوع و سجود در اصل به معنى تواضع و خضوع است و ركوع و سجود معمولى یكى از مصادیق آن محسوب مىشود.
بحث لغوی آیات:
كلمه «اصطفى»، هر جا همراه حرف «على» باشد، به معناى مقدّم بودن و سرآمد شدن است و هر جا بدون آن باشد، به معناى انتخاب است.
جمله "وَ ارْكَعِی مَعَ الرَّاكِعِینَ" (با ركوع كنندگان ركوع كن) ممكن است اشاره به نماز جماعت بوده باشد، و نیز ممكن است اشاره به پیوستن به جمعیت نمازگزاران و خاضعان در برابر خدا باشد، یعنى همان طور كه دیگر بندگان خالص خدا براى او ركوع بجا مىآورند، تو نیز ركوع كن.
منظور از كلمه (طَهَّرَكِ) این است كه خدا تو را از هر نوع كفر و معصیت، از تماس با مردان، از خون حیض و نفاس، از رفتارهاى زشت و گفتارهاى ناپسند پاك و پاكیزه نموده است.
البته خداى علیم بالاتر از این مقام را براى اهل بیت علیهم السّلام قرار داده است كه فاطمه أطهر یكى از ایشان می باشد. چنان كه در سوره احزاب آیه 33 راجع به آنان می فرماید: إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرًا
خدا فقط مىخواهد آلودگى را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاك و پاكیزه گرداند.
پیامهای آیه 42:
فرشتگان، با غیر انبیاء نیز سخن مىگویند. «قالَتِ الْمَلائِكَةُ یا مَرْیَمُ»
زن مىتواند به مقام ولیّة اللّهى برسد و خداوند براى او پیام بفرستد. «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ»
حضرت مریم، هم در كمالات برگزیده شد و هم بر سایر زنان برترى یافت. به همین جهت جمله «اصْطَفاكِ» دوبار تكرار شده است.
حضرت مریم معصوم بوده است. «طَهَّرَكِ»
حضرت مریم الگوى زنان است. «اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِینَ»
در روایات متعددى از پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله و امام صادق علیه السلام نقل شده كه: "اما مریم كانت سیدة نساء زمان ها اما فاطمة فهى سیدة نساء العالمین من الاولین و الاخرین" (اما مریم بانوى زنان زمان خود بود اما فاطمه بانوى همه بانوان جهان از اولین و آخرین است)
پیامهای آیه 43:
افراد برجسته باید تواضع و عبادتشان بیشتر باشد. «یا مَرْیَمُ اقْنُتِی ...» (براى اولیاى خدا، عبادات ویژهاى سفارش شده است، همان گونه كه براى پیامبر صلى اللَّه علیه و آله نماز شب واجب بود.)
نماز، ركوع و سجود، بهترین راه شكر است. در آیه قبل برگزیدگى خداوند مطرح شد كه سزاوار شكر است. «اصْطَفاكِ»، «اقْنُتِی»
عبادت باید تنها براى پروردگار باشد. «لِرَبِّكِ»
عبادت، مایهى تربیت انسان است. «لِرَبِّكِ»
نماز جماعت و عبادت دسته جمعى، قبل از اسلام نیز بوده است. «مَعَ الرَّاكِعِینَ»
حضور زن در اجتماعات عبادى و اجتماعاتى كه مردان نیز حضور دارند، سفارش شده است. «مَعَ الرَّاكِعِینَ» به شرط آنكه زنان، مریمگونه رفتار نمایند.
منتخبین و برگزیدگان، باید همراه تودهها و در متن جامعه باشند، نه جدا و منزوى از مردم. «ارْكَعِی مَعَ الرَّاكِعِینَ»
