تا نام بیابان و صحراهای داغ و خشک به میان می آید، نگرانی و دلهره از وجود آنها صد چندان می شود. وحشت از وجود موجودی ریزنقش اما مجهز به سمی بسیار خطرناک و کشنده. در این گزارش می خواهیم از سلاطین مرگ در بیابان ها بگوییم. از «عقرب ها».

می گویند عقرب های ایرانی گزنده ترین عقرب ها در جهان هستند. مأوای این موجودات در بیابان هاست، در دشت کویر و دشت لوت زیاد به چشم می خورند و همینطور در خوزستان، که سرزمین عقرب هاست و مهلک ترین عقرب های سمی در آنجا ریست می کنند. شاید شما هم یکی از چند میلیون آدمی باشید که در مورد این موجودات کنجکاوی می کنید. اگر اینطور است پس این گزارش سرنخی را از دست ندهید.

ضدگلوله

با مرتضی جوهری همراه می شویم. محقق و حشره شناسی که سال ها در مورد عقرب های ایرانی تحقیق کرده است. حرف های این محقق بسیار جالب و شنیدنی است. عقرب ها ویژگی ها و رفتارهای عجیبی دارند. یکی از این ویژگی ها که آقای جوهری در مورد آن صحبت می کند، ضد گلوله بودن این موجود است!

«عقرب ها موجودات شگفت انگیز و البته خطرناکی هستند که همیشه کنجکاوی بشر را برانگیخته اند. این کنجکاوی ها در مورد اینگونه از بندپایان خاص، باعث شده محققان به نتایج باورنکردنی در مورد این جانور دست پیدا کنند. قبل از هر چیز بهتر است در مورد مقاومت عقرب بگوییم. عقرب ها تنها موجوداتی هستند که اشعه رادیواکتیو تاثیری بر آنها ندارد! با بررسی که بر روی ضعیف ترین عقرب ها انجام شده، مشخص شده است که ضعیف ترین انواع این موجود می توانند 40 هزار راد (راد واحدی است برای اندازه گیری جذب تشعشعات پرتوهای یون) را تحمل کنند. کافی است بدانید این آمار در مورد انسان کمتر از 600 راد است. این یعنی اینکه با این ویژگی، عقرب ها می توانند از انفجار اتمی هم جان سالم به در ببرند!»

گادیوم در خوزستان

شاید شما هم یکی از مخاطبان خبرهای تاسفبار در مورد مرگ کودکان در خوزستان باشید. پایان هایی که متهم اصلی اش گزش عقرب است. آقای جوهری از عقرب های خاص سرزمین خوزستان می گوید: «در خوزستان دو گونه عقرب خطرناک با عنوان «خوزستانوس» و «ایرانوس» زیست می کنند که به آنها عقرب های دم طلایی و عقرب های سیاه هم می گویند. جالب است بدانید که ایرانوس و خوزستانوس به نام عقرب ایرانی در لیست بندپایان سمی دنیا به ثبت رسیده است.

در کنار این دو گونه، سه گونه کژدم خطرناک هم در خوزستان زندگی می کنند که تا به حال مرگ بر اثر گزش های مرگبار آنها بسیار گزارش شده است. عقرب های خوزستان بالاترین میزان گزیدن را در دنیا به خود اختصاص داده اند. (همی سکورپیوس لپتوروس) یکی از آنهاست. عقربی که زرد رنگ است و جثه کوچکی دارد. در خوزستان به آنها «گادیم» می گویند. نرهای گادیم خطرناکترند. آنها به خاطر دم بلندشان به راحتی می توانند سم خود را وارد بدن قربانی کنند.

گونه گادیوم از عقرب هایی است که برای گزیدن تعلل نمی کند. همچنین گادیوم از وارد کردن بیشتر از حد سم خود در بدن قربانی، ابایی ندارد. این ویژگی دست و دلبازی برای تزریق سم در گادیوم ها آنها را به خطرناکترین عقرب ها در خوزستان و ایران تبدیل کرده است. (کمپسوبوتوس ماتهیزنی) گونه دیگری است که جثه بسیار کوچک و بدن باریک و کشیده ای دارد. این عقرب به رنگ زرد یا آجری است. ماتهیزنی هم از گونه ای است که باید آن را در خطه خوزستان سراغ گرفت، چیزی که اینگونه عقرب را به شهرت رسانده سهم مهلک آنهاست.

سم ماتهیزنی ها به راحتی می تواند درصد باورنکردنی از گلبول های قرمز خون را تخریب کند. شاید تا به حال عنوان عقرب سیاه را شنیده باشید؛ عنوانی که مو بر بدن آدمی سیخ می کند. «آندرکتونوس کراسیکودا» در واقع همان عقرب سیاه است. کراسیکودا جثه درشت تری نسبت به دو گونه قبلی دارد. رنگ آن سیاه یا قهوه ای تیره است. اینگونه نه تنها در خوزستان بلکه در تمامی نقاط ایران پراکندگی دارد. سم کراسیکودا نیز کشنده است. البته نه بیشتر از دو گونه دیگر. شاید این به خاطر رنگ سیاه و شکل و شمایل رعب انگیزش باشد که همه تصور می کنند مهلک ترین و مرگبارترین عقرب دنیاست.

عقرب؛ موجودی در همه مکان ها

به گفته آقای جوهری عقرب ها موجوداتی هستند که با توجه به مقاومت بدنشان می توانند هر جایی زندگی کنند و مدت ها دوام بیاورند. «هم در محیط خارج از خانه در شکاف و در زیر سنگ ها، زیر پوست درخت، بین هیزم ها و ... یافت می شوند و هم در محیط داخل خانه، حمام، دستشویی، آشپزخانه و محیط های مرطوب. این جانوران قادرند هر جایی زیست کنند. آنها موجوداتی شب فعالند. عقرب ها در طول روز در گوشه ای بی حرکت مخفی می شوند و وقتی شب فرا رسید از کمینگاه خود بیرون می آیند و شروع به فعالیت می کنند.

عقرب حرکت نمی کند مگر اینکه بخواهد شکمش را سیر کند. این موجود، شب ها به دنبال شکار است. عقرب ها از پاهای بلند جلویی خود برای پیدا کردن غذا استفاده می کنند و بعد از یافتن طعمه، آن را به وسیله چنگال های شان می گیرند. این شکارچیان کوچک، سم کشنده خود را از طریق نیش که در انتهای دم آنها وجود دارد، به شکار خود تزریق می کنند.»

خوزستان؛ سرزمین عقرب های کشنده

اما چطور می شود خطرناکترین عقرب را شناخت. برخی معتقدند که از روی رنگ عقرب ها می شود سمی ترین آنها را تشخیص داد اما آقای جوهری در این باره نظر متفاوتی دارد. «بیشتر افراد تصور می کنند خطرناک بودن عقرب به رنگ آن بستگی دارد اما باید گفت که این تصور غلطی است و رنگ عقرب هیچ نقشی در غلظت سم یا خطرناک بودن آن ندارد، برخی می گویند که عقرب زرد خطرناکترین عقرب است، برخی هم می گویند که عقرب سیاه، خطرناکتر است اما هیچ کدام از این نظریه ها درست نیست، در واقع خطرناکترین عقرب ها در نواحی خشک و گرمسیری زیست می کنند، چرا که در این نواحی، میزان غلظت سم بیشتر است.

در استان خوزستان با توجه به شرایط آب و هوایی، عقرب ها کشنده تر هستند. جالب است بدانید اگر عقربی را از نواحی دیگر به این استان منتقل کنید، به علت شرایط آب و هوایی خاص این منطقه، ظرف چند روز سم عقرب چندین برابر غلیظ و کشنده تر می شود.

صرفه جویی در سم

با اینکه عقرب های استان خوزستان دارای بالاترین میزان غلظت سم هستند اما با اینحال، ویژگی خاصی در عقرب ها وجود دارد که کمی از این نگرانی ها را برطرف می کند. «خوشبختانه عقرب ها برای خرج کردن سم شان کمی محتاط هستند. باید گفت حتی خطرناکترین عقرب ها هم هنگام گزش انسان معمولا تمامی سم خود را تزریق نمی کنند چرا که عقرب در مصرف سم صرفه جویی می کند و همیشه در گزش اول با تزریق مختصری آنزیم، سعی در دور کردن دشمن دارد اما اگر اسیر شود و راه فراری نداشته باشد مجبور به تزریق سم اصلی خود می شود. عقرب برای جایگزینی سم خود نیاز به تغذیه بیشتری دارد و برای همین زیاد مایل نیست که سم خود را هدر بدهد.»

افسانه ای در مورد عقرب ها

خیلی ها تصور می کنند وقتی عقرب در میان آتش محصور شود یا در شرایط سخت قرار گیرد، خودکشی می کند. خودکشی که با نیش زدن به خود انجام می شود. آقای جوهری در این باره می گوید: «این تصور فقط یک افسانه است و از نظر علمی کاملا غلط است. عقرب ها مانند جانوران دیگر در برابر هر شرایط سختی تا دم آخر مقاومت می کنند اما اینکه چرا عقرب ها در میان حلقه آتش می میرند، به میزان مقاومت عقرب در برابر گرما بستگی دارد و علت آن بالا رفتن درجه حرارت اطراف است نه خودکشی. عجیب است موجودی که در بیابان ها زیست می کند، در دمای بالا نمی تواند دوام بیاورد!

بیشتر عقرب ها در دمای 40 درجه به بالا می میرند. این در حالی است که دمای بسیار پایین و در حد صفر درجه را به خوبی تحمل می کنند. علت مرگ عقرب در حرارت بالا به دلیل از دست دادن سریع آب بدن، انعقاد همولنف و انسداد عروق و مجاری است. به این دلایل است که عقرب در میان آتش می میرد. همانطور که گفتیم این حیوانات شب فعال اند و در بیابان هم اینگونه رفتار می کنند چرا که در طول روز اگر از سایه و پناهگاه شان بیرون بیایند، مرگ شان حتمی است.

موجودی سرسخت

عقرب ها هم مانند تمام شکارچیان برای به چنگ آوردن طعمه شان از روش های خاصی استفاده می کنند. «عقرب ها طعمه را ابتدا نیش می زنند و سپس با آرواره های پولادین خود شروع به خرد کردن بدن طعمه می کنند. آنها با کمک ترشح آنزیم، شکارشان را تمام و کمال می خورند، حتی استخوان هایش را.

این آنزیم استخوان را در یک چشم بر هم زدن به صورت مایع درمی آورد. جالب است بدانید که عقرب ها بیشتر عملیات هضم را در دهانشان انجام می دهند. این بندپایان سمی با کمک آنزیم مخصوصی، غذا را در دهانشان به صورت مایع درآورده و بعد وارد مری می کنند. البته این کار، کار طاقت فرسایی است و شاید باورتان نشود که عمل خوردن غذا در عقرب ها ساعت ها به طول می انجامد و گاهی یک شبانه روز طول می کشد.»

یکی از نکات جالب توجه و عجیب در مورد این موجودات وابستگی آنها به آب و اکسیژن است. آقای جوهری در این باره می گوید: «عقرب ها به آب چندانی نیاز ندارند. آنها خیلی کم اتفاق می افتد که آب را به صورت جداگانه بنوشند. در واقع آنها آب مورد نیاز بدنشان را از بدن طعمه ها تامین می کنند. عقرب ها موجودات سرسختی هستند. این جانوران به اکسیژن خیلی کمی نیاز دارند، طوری که 24 ساعت می توانند بدون اکسیژن در عمق آب ها زنده بمانند یا اینکه ماه ها در یک بطری دربسته دوام می آورند.»

به گفته آقای محقق، این بندپایان در مقابله با گرسنگی و تشنگی هم بسیار مقاوم هستند و به راحتی می توانند تا 3 ماه بدون آب و غذا زنده بمانند!

عقرب ها چگونه می گزند؟

زهر دردناک عقرب

شاید برای شما هم این سوال پیش بیاید که عقرب ها چگونه و در چه شرایطی از سم خود استفاده می کنند؟ علائم عقرب گزیدگی چیست و چگونه می توان از دست این سم کشنده جان سالم به در برد؟

آقای جواهری در ادامه برایمان از رفتار خاص این جانور در هنگام حمله می گوید: «عقرب ها در هنگام احساس خطر، ترجیح می دهند فرار کنند تا اینکه حمله کنند. این موجودات تنها زمانی از سم خود استفاده می کنند که راهی برای فرار نداشته باشند. زهر عقرب مایع شفاف و بی رنگی است که ویژگی قلیایی دارد. شکی نیست که زهر عقرب ها باعث از بین رفتن گلبول های قرمز خون می شود. این ویژگی در سم برخی عقرب ها بیشتر و شدیدتر است. تورم دردناک و تغییر رنگ محل گزش از علائم اولیه گزش عقرب است. تشخیص سمی بودن یا سمی نبودن زهر عقرب ها کار آسانی نیست و توصیه می شود بلافاصله بعد از عقرب گزیدگی، بیمار را نزد پزشک ببرند.»

البته نگران نباشید برای هر سم عقرب، پادزهری وجود دارد که در مواقع اضطراری از آن استفاده می شود. «پادزهر عقرب عوارض دارد و سعی می شود تا آنجایی که امکان دارد از آن استفاده نشود اما در مورد کودکان و سالمندان باید گفت که این گروه در مقابل زهر عقرب مقاومت کمتری دارند. به هر حال در این مواقع نباید زمان را از دست داد. البته نمی توانم دقیقا بگویم چند ساعت فرصت دارید تا فرد دچار عقرب گزیدگی را نجات بدهید چرا که مقدار سم و همچنین نوع غلظت زهر عقرب ها متفاوت است.»