اسلام یا به عبارت بهتر دین و دینداری همیشه از جانب جاهلان  در خطر بوده است.

برخی از این افراد که به زعم خویش دغدغه دین و صیانت از دین دارند، با جهالت و نابخردی های خویش دست به انجام اعمالی می زنند که به گمان خویش به پیشبرد معنویت و اسلام در جامعه کمک می کند حال آنکه با دستان خویش تیشه به ریشه اسلام می زنند.

اینان نادانانی هستند که با جهل خود به چاه افتاده و عده کثیر دیگری را نیز با خود به قعر چاه می برند.

پیغمبر فرمود: «خدا به بندگانش چیزى بهتر از عقل نبخشیده است، زیرا خوابیدن عاقل از شب بیدارى جاهل بهتر است و در منزل بودن عاقل از مسافرت جاهل (به سوى حج و جهاد) بهتر است.» (اصول کافی ترجمه مصطفوی ج1)‏

یکی از قوانین و چهارچوب های اسلام برای صیانت و حفظ ارکان دین، امر به معروف و نهی از منکر است، این امر خطیر شرایط  ویژه ای دارد که برای عامل آن، آگاهی از این شرایط از اهم واجبات است و تخطی و سهل انگاری در اِعمال آن خسارات جبران ناپذیری با خود به همراه داشته و ممکن است نتیجه ای معکوس دهد.

امر به معروف ویژگی بهترین امت ها

قرآن مجید، مسلمانان را تنها به دلیل بر پا داشتن «امر به معروف و نهى از منكر»، بهترین امّتْ  معرّفى مى كند: «كُنتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ (آل عمران، آیه 110) شما، بهترین امّتى هستید كه براى مردم، پدیدار شده اید: به كار پسندیده، فرمان مى دهید و از كار ناپسند، باز مى دارید».

این سخن، بدین معناست كه موضوع امر به معروف و نهى از منكر، اساسى ترین نقش را در امتیاز یافتن امّت اسلامى از سایر امّت ها دارد.

بنابراین، اصلى ترین معیار شناخت جامعه اسلامى از نظر قرآن، حضور جدّى دو عنصر «امر به معروف» و «نهى از منكر» در جامعه است اما باید توجه داشت که این امر خطیر مزین به مراحل و شرایطی است.

در شرایط آمر به معروف و ناهی از منکر آورده اند که برنامه اش می بایست بر اساس رحم و شفقت قرار گیرد که امر به معروف و نهی از منکر با غلظت و تندی نتیجه خوبی در بر نخواهد داشت.

یکی از شرایط امر به معروف آن است که در امر و نهی او مفسده و ضرری نباشد. در روایت است كه پیامبر اعظم صلى الله علیه و آله در این باره مى فرماید: مَن كانَ آمِرَا بِمَعروفٍ فَلْیَكُن أمْرُهُ ذلِكَ بِمَعروفٍ. كسى كه امر به معروفى مى كند، باید این كار را با شیوه مناسبى انجام دهد. چه بسا مومنانى كه از رفتارى زشت در جامعه مى رنجند و بنابر وظیفه دینى، نهى از منكر مى كنند؛ ولى رفتار خودِ آنان در نهى از منكر، بسیار زشت و ناپسند است. (تفسیر قرآن ناطق، محمد محمدی ری شهری)

شهید مطهری در کتاب حماسه حسینی می فرمایند: بهتر اینكه ما جاهل ها امر به معروف و نهی از منكر نكنیم. چه منكرها كه‏ به نام امر به معروف و نهی از منكر به وجود نیامد. آگاهی و بصیرت‏ می‏خواهد، خبرت می‏خواهد، دانایی، روانشناسی و جامعه شناسی‏ می‏خواهد تا انسان بفهمد كه چگونه امر به معروف و نهی از منكر كند، یعنی‏ راه معروف را تشخیص بدهد، ببیند معروف كجاست، منكر را تشخیص بدهد، ریشه منكر  را به دست بیاورد.

لهذا ائمه دین فرموده‏ اند: جاهل بهتر است امر به‏ معروف و نهی از منكر نكند. چرا؟ «لانه ما یفسده اكثر مما یصلحه» چون جاهل هنگامی كه امر به معروف و نهی از منكر می‏كند، می‏خواهد بهتر كند بدتر می‏كند. و چقدر در این زمینه مثال ها زیاد است.

اولین مرحله امر به معروف و نهى از منكر، واكنش منفى، به منظور تنبیه دیگران و بازداشتن آنها از بدی ها، و واداشتن به خوبی هاست.

امر به معروف و نهی از منکر

پس از آن نوبت به موضع‌گیری هاى مثبت به وسیله زبان مى‌رسد. البته هر كس آمادگى بیشترى براى امر به معروف و نهى از منكر در مراحل گوناگون آن داشته باشد، از ایمان كامل ترى برخوردار است.

به تعبیر دیگر میزان ارزش دینى و كمال افراد، به درجه آمادگى آنها براى انجام این وظیفه بستگى دارد.

امر به معروف و نهى از منكر با زبان ضوابطى دارد كه در فقه بیان شده است. از آن جمله:

باید ملاحظه مراتب بشود و تا وقتى كه با ارشاد، اثر مطلوب حاصل مى‌شود، نوبت به تندى نمى‌رسد.

اگر در برخى از مراتب امر و نهى با زبان باعث اذیت كمترى مى‌شود، و تاثیر لازم نیز در آن وجود دارد، به همان مقدار باید بسنده كرد.

پس از امر به معروف و نهى از منكر با زبان، نوبت به اقدام عملى و گاه اعمال قدرت مى‌رسد كه از این روش ها به ترتیب مى‌توان استفاده كرد: فاصله انداختن بین فاعل و فعل منكر، تصرف و دخالت در كارى كه انجام مى‌دهد، از بین بردن ابزار فساد و گناه، گناهكار را در تنگنا قرار دادن، جلوگیرى از خروج او از محلى، تنبیه بدنى، مجروح كردن و یا كشتن.

توجه توجه:

البته در دو مرحله اخیر، حتماً اجازه فقیه جامع الشرایط لازم است. (امر به معروف و نهی از منکر در قرآن، محمد سروش)

در شرایط آمر به معروف و ناهی از منکر آورده اند که برنامه اش می بایست بر اساس رحم و شفقت قرار گیرد که امر به معروف و نهی از منکر با غلظت و تندی نتیجه خوبی در بر نخواهد داشت.(عرفان اسلامی تفسیر مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه، ج11)
كسى كه امر به معروفى مى كند، باید این كار را با شیوه مناسبى انجام دهد. چه بسا مومنانى كه از رفتارى زشت در جامعه مى رنجند و بنا بر وظیفه دینى، نهى از منكر مى كنند؛ ولى رفتار خودِ آنان در نهى از منكر، بسیار زشت و ناپسند است

واعظ اگر چه امر به معروف واجب است، طوری بکن که قلب گنهکار نشکند.

هم درشتی باید باشد و هم مهربانی، مثل رگزن كه هم جراحی‏ می‏كند و هم مرهم می ‏نهد.

و سخن آخر از زبان شهید مطهری که فرمودند: امر به معروف و نهی از منكر یعنی چه؟

یعنی همدردی، همبستگی، همكاری، همگامی، تعرف (شناسائی)، آگاهی و قدرت.

آنكه روز اول این‏ اصل را طرح كرد، برای این طرح كرد كه می‏دانست دینش دین اجتماعی است، دین فردی نیست. آنها كه یك عمر در دیرها و صومعه ‏ها زندگی كردند، امروز دارند متشكل می‏شوند، همبستگی و همدردی پیدا می‏كنند، ما كه دینمان دین اجتماع و زندگی، وحدت و همبستگی‏ است، به سوی انفراد و تنهائی و جدائی و تفرق گرایش پیدا كرده‏ ایم.

آنكه چنین دستوری را طرح می‏كند می‏خواهد ما ملتی آگاه باشیم، و بلكه‏ حوادثی را كه در بطن روزگار مستتر و پنهان است، آینده را پیش بینی‏ كنیم، اما دریغا که ما نه تنها آینده را پیش بینی نمی‏كنیم بلكه وضع زمان خودمان را هم نمی‏فهمیم!

امام صادق علیه السلام در هزار و سیصد سال پیش فرمود: آن كس كه زمان خود را درك كند، اوضاع زمان خود را بشناسد، جریانی را كه در سطح و بطن زمان مستمر است‏ درك كند، در كار خود اشتباه نمی‏كند. یعنی مردم بی‏خبر از زمان خود، بی‏خبر از اوضاعی كه در بطن یا سطح روزگار می‏گذرد، همیشه در اشتباهند، یعنی همیشه عوضی كار می‏كنند، به جای اینكه دشمن را بكوبند، خودشان را می‏كوبند، به جای اینكه سینه‏ دشمن را سیاه كنند، سینه و پشت خودشان را سیاه می‏كنند. و این است کارنامه ما در امر به معروف.