تقیّه، به معناى كتمان عقیده ى حقّ از ترس آزار مخالفان و ترك مبارزه با آنان به جهت دورى از ضرر یا خطرِ مهمتر است. تقیّه، گاهى واجب و گاهى حرام است.
لا یَتَّخِذِ الْمُوْمِنُونَ الْكافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُوْمِنِینَ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِكَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً وَ یُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ (آل عمران ـ 28)
نباید اهل ایمان، به جاى مومنان، كافران را دوست و سرپرست خود برگزینند و هر كس چنین كند نزد خدا هیچ ارزشى ندارد، مگر آنكه از كفّار پروا و تقیّه كنید (و به خاطر هدف هاى مهمتر، موقّتاً با آنها مدارا كنید) و خداوند شما را از (نافرمانى) خود هشدار مىدهد و بازگشت (شما) به سوى خداوند است.
با دشمنان طرح دوستى نریزید
در آیات گذشته سخن از این بود كه عزت و ذلت و تمام خیرات به دست خداوند است، و در این آیه به همین مناسبت مومنان را از دوستى با كافران شدیداً نهى مىكند، زیرا اگر این دوستی ها به خاطر كسب قدرت و ثروت و عزت است، همه اینها به دست خدا است.
جمله "مِنْ دُونِ الْمُوْمِنِینَ" اشاره به این است كه در زندگى اجتماعى هر كس نیاز به دوستان و یاورانى دارد، ولى افراد با ایمان باید اولیاى خود را از میان افراد با ایمان انتخاب كنند و با وجود آنان چه نیازى به كفار بى رحم و ستمگر است، و تكیه بر وصف ایمان و كفر، اشاره به این است كه این دو از یكدیگر بیگانه و آشتى ناپذیرند.
جمله "فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ" اشاره به این است كه: افرادى كه با دشمنان خدا پیوند دوستى و همكارى برقرار سازند، ارتباطشان با خداوند و خدا پرستان گسسته مىشود.
سپس به عنوان یك استثناء از این قانون كلى مىفرماید: "مگر اینكه از آنها بپرهیزید" و تقیه كنید (إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً). همان تقیه اى كه براى حفظ نیروها و جلوگیرى از هدر رفتن قوا و امكانات و سرانجام پیروزى بر دشمن است. در چنین موردى، جایز است كه مسلمانان با افراد بى ایمان، به خاطر حفظ جان خود و مانند آن ابراز دوستى كنند.
نكته ها:
1- تقیه یك سپر دفاعى است.
درست است كه گاهى انسان به خاطر هدف هاى عالىتر، به خاطر حفظ شرافت، و به خاطر تقویت حق و كوبیدن باطل حاضر است از جان عزیز خود نیز در این راه بگذرد، ولى آیا هیچ عاقلى مى تواند بگوید جایز است انسان بدون هدف مهمى جان خود را به خطر اندازد؟
اسلام صریحاً اجازه داده كه انسان در موردى كه جان یا مال و ناموس او در خطر است و اظهار حق، هیچ گونه نتیجه و فایده مهمى ندارد، موقّتاً از اظهار آن خوددارى كند و به وظیفه به طور پنهانى عمل نماید. چنان كه قرآن در آیه فوق خاطر نشان ساخته و با تعبیر دیگر در آیه 106 سوره نحل مىفرماید: "إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِیمانِ"، مگر كسى كه از روى اجبار چیزى بر خلاف ایمان اظهار مىكند و قلب او با ایمان مطمئن و آرام است.
تواریخ و كتب حدیث اسلامى نیز سرگذشت "عمار" و پدر و مادرش را فراموش نكرده كه در چنگال بت پرستان گرفتار شدند و آنها را شكنجه دادند كه از اسلام بیزارى بجویند. پدر و مادر "عمار" از این كار خوددارى كردند و به دست مشركان كشته شدند ولى "عمار" آنچه را كه آنها مىخواستند با زبان اظهار داشت و سپس گریه كنان از ترس خداوند بزرگ به خدمت پیامبر صلی الله و علیه و آله شتافت. پیامبر صلی الله و علیه و آله به او فرمود: "ان عادوا لك فعد لهم"، (اگر باز هم گرفتار شدى و از تو خواستند آنچه مىخواهند بگو) (مجمع البیان، جلد 5 و 6 صفحه 388) و به این وسیله اضطراب و وحشت و گریه او را آرام ساخت.
نكته اى كه باید كاملاً به آن توجه داشت این است كه تقیه در همه جا یك حكم ندارد، بلكه گاهى واجب و گاهى حرام و زمانى مباح مىباشد.
وجوب تقیه در صورتى است كه بدون فایده مهمى جان انسان به خطر بیفتد، اما در موردى كه تقیه موجب ترویج باطل و گمراه ساختن مردم و تقویت ظلم و ستم گردد، حرام و ممنوع است. روى این اساس تمام ایراداتى كه در این زمینه شده پاسخ داده خواهد شد. در حقیقت اگر خورده گیران در این باره تحقیق مىكردند واقف مىشدند كه شیعه در این عقیده تنها نیست بلكه مساله تقیه در جاى خود یك حكم قاطع عقلى و موافق فطرت انسانى است. (اقتباس از كتاب "آئین ما"، صفحه 364)
2- تقیه یا تغییر شكل مبارزه
در تاریخ مبارزات مذهبى و اجتماعى و سیاسى، زمان هایى پیش مىآید كه مدافعان حقیقت اگر بخواهند به مبارزه آشكار دست بزنند، هم خودشان و هم مكتبشان به دست نابودى سپرده مىشود و یا لااقل در معرض مخاطره قرار مىگیرد مانند وضع شیعیان على علیه السلام در زمان حكومت غاصب بنى امیه.
در چنین موقعى راه صحیح و عاقلانه این است كه نیروهاى خود را به هدر ندهند و براى پیشبرد اهداف مقدس خود به مبارزات غیر مستقیم و یا مخفیانه دست بزنند و در حقیقت تقیه براى این گونه مكتب ها و پیروان آنها در چنین لحظاتى یك نوع تغییر شكل مبارزه محسوب مىشود كه مىتواند آنها را از نابودى نجات دهد و در ادامه مجاهدات خود پیروز گرداند.
كسانى كه بر تقیه به طور دربست قلم بطلان مىكشند معلوم نیست براى این گونه موارد چه طرحى دارند؟ آیا نابود شدن خوب است و یا ادامه مبارزه به شكل صحیح و منطقى؟
راه دوم همان تقیه است و راه اول چیزى است كه هیچ كس نمىتواند آن را تجویز كند.
از آنچه گفتیم روشن شد كه تقیه یك اصل مسلم قرآنى است ولى در موارد معین و حساب شده كه ضابطه آن در بالا آمد، و اینكه مىبینیم بعضى از ناآگاهان، تقیه را از ابداعات پیروان اهل بیت علیهم السلام مىشمرند دلیل بر این است كه با آیات قرآن آشنایى زیادى ندارند.
پیامهای آیه:
1ـ پذیرش ولایت كفّار از سوى مومنان، ممنوع است. «لا یَتَّخِذِ الْمُوْمِنُونَ الْكافِرِینَ أَوْلِیاءَ» (اگر مسلمانان جهان تنها به این آیه عمل مىكردند الآن وضع كشورهاى اسلامى این چنین نبود.)
2ـ در جامعه اسلامى، ایمان شرط اصلى مدیریّت و سرپرستى است. «لا یَتَّخِذِ الْمُوْمِنُونَ الْكافِرِینَ أَوْلِیاءَ»
3ـ ارتباط سیاسى نباید مُنجرّ به سلطه پذیرى یا پیوند قلبى با كفّار شود. «لا یَتَّخِذِ الْمُوْمِنُونَ الْكافِرِینَ أَوْلِیاءَ»
4ـ ارتباط یا قطع رابطه باید بر اساس فكر و عقیده باشد، نه بر اساس پیوندهاى فامیلى، قومى و نژادى. «الْمُوْمِنِینَ»، «الْكافِرِینَ»
5ـ هر كس به سراغ كفّار برود، خداوند او را به حال خود رها و از امدادهاى غیبى خود محروم مىسازد. «وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِكَ فَلَیْسَ مِنَ اللَّهِ فِی شَیْءٍ»
6ـ ارتباط ظاهرى با كفّار براى رسیدن به اهداف والاتر، در مواردى جایز است. «إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقاةً»
7ـ تقیّه، براى حفظ دین است. مبادا به بهانهى تقیّه، جذب كفّار شوید و از نام تقیّه سوء استفاده كنید. «یُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ»
8ـ در مواردى كه اصل دین در خطر باشد، باید همه چیز را فدا كرد و فقط باید از خدا ترسید. «یُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ»
9ـ یاد معاد، بهترین عامل تقواست. «یُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ»
10ـ مبادا به خاطر كامیابى و رفاه چند روز دنیا، سلطهى كفّار را بپذیرید كه بازگشت همهى شما به سوى اوست. «وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ»
