تفسیر آیات الاحکام ؛ همانند علم تفسیر، دارای روش و مبانی تفسیری است. با بررسی روش های تفسیری مشخص می شود که روش تفسیری آیات الاحکام، "اجتهادی" است که مفسر، با تلاش علمی خود و نیز با تکیه بر معیار عقل و همچنین با شناخت و رعایت مۆلفه ها و قواعد تفسیری و فقهی به تفسیر آیات الاحکام می پردازد.

در این مقاله چند پرسش و پاسخ قرآنی را مطرح خواهیم کرد:

در حالی که بشارت معنای مثبت دارد چرا در قرآن عبارت «فبشّرهم بعذاب الیم» آمده است؟

در قرآن و لغت، واژه «بشارت» در خبر مسرّت بخش (مژده) و اندوه بخش هر دو به کار می رود، (قاموس قرآن، ج 1، ص 194) اما طبق قرائن یکی از این دو معنا مشخّص می شود. ‌

واژه «بشارت» (بشارة) در قرآن نیامده، اما مشتقّات آن ذکر شده است؛ مانند «بشرى»: «وَ ما جَعَلَهُ اللَّهُ إِلاَّ بُشْرى‏ لَکُمْ»؛ (آل عمران، 126) خدا آن را (یاری فرشتگان) برای شما بشارت و خبر شادی بخش قرار داد.

کلمه «بُشرى» در این آیات و مانند آن به معنای خبر مسرّت بخش و مژده به کار رفته است.

اما واژه «بشِّر» در قرآن کریم، به هر دو معنای بشارت آمده است؛ مانند: «بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهار»؛ (بقره، 25) به کسانی که ایمان آورده، و کارهای شایسته انجام داده‌اند، بشارت ده که باغ هایی از بهشت برای آنهاست که نهرها از زیر درختانش جاریست. کلمه «بشّر» در این آیه، به معنای مژده و خبر شادمانی آمده است.

«بَشِّرِ الْمُنافِقِینَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً»؛ (نساء، 138) به منافقان بشارت ده که مجازات دردناکی در انتظار آنها است. و «فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیم‏». (انشقاق، 24) در این آیات، کلمه «بشّر» به معنای خبر اندوه بخش بوده که استعمال این کلمه، یک نوع استعاره و یا تحکّم است؛ یعنی، غیر از عذاب هیچ چیز دیگری برای آنان نیست؛ (مجمع البحرین، ج 3، ص 221) زیرا چون موعظه و پند و نصیحت در دل های کفار و بت پرستان هیچ گونه اثری نمی گذارد، خداوند خطاب به پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرموده که به آنان عذاب دردناک و عقوبت را اعلام نماید، و نوعی طعن و سرزنش است. ‌(انوار درخشان، ج 18، ص 62 و 63)

منظور از صلاة (نماز) در آیه قرآن که اوقات نماز را بیان می کند، دعا و استغفار یا نماز است؟

آیاتی که درباره اوقات نمازهای واجب روزانه است، در چند سوره قرآن وارد شده و به چند دسته تقسیم می شوند.

در آیه 238 سوره بقره، ("حافِظُوا عَلَی الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی") تنها اشاره به وقت یک نماز دارد؛ نماز وسطی که در این آیه آمده است، طبق تفسیر صحیح، همان نماز ظهر است. (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‌12، ص 223)

گاهی اشاره به وقت سه نماز از نمازهای پنج گانه کرده؛ مانند آیه 114 سوره هود که می فرماید: "وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَیِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّیْل"، که "طرف النهار" اشاره به نماز صبح و مغرب و "زُلَفاً مِنَ اللَّیْلِ" اشاره به نماز عشا است. (مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‌12، ص 223) گاهی اوقات هر پنج نماز را اجمالاً بیان می‌کند که آیه 78 سوره اسراء آن را بیان می کند.

در این آیه می فرماید: "نماز را از زوال خورشید (هنگام ظهر) تا نهایت تاریکی شب [نیمه شب] برپا دار و همچنین قرآن فجر [نماز صبح] را، چرا که قرآن فجر، مشهود (فرشتگان شب و روز) است".

اگر چه در قرآن کریم کلمه "صلاة" به معنای دعا هم استعمال شده است، ولی در آیاتی که گذشت به معنای اصطلاحی آن یعنی نماز آمده است. البته نماز نیز شامل دعا و تسبیح است.

چرا خداوند متعال در قرآن فرمود: "إنّ مع العسر یسراً" و نفرمود: إنّ بعد العسر یسراً؟

خداوند در این آیه به پیامبر(صلی الله علیه و آله) خود خطاب می کند که: "پس (بدان که) مسلماً با هر دشواری آسانی است".  پیامبری که در مکّه با دشواری های بسیاری روبرو بوده است. بدیهی است که این وعده ای است از سوی خداوند که برای ایشان در مدینه آسانی است و یا با عسری که در دنیا است، در بهشت برایشان یسر باشد.

البته گستردگی مفهوم آیات، همه مشکلات را شامل می‌شود؛ یعنی این دو آیه به صورتی مطرح شده که اختصاص به شخص پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و زمان آن حضرت نیز ندارد، بلکه به صورت یک قاعده کلی و به عنوان تعلیلی بر مباحث سابق مطرح است، و به همه انسان های مۆمن مخلص و تلاشگر نوید می‌دهد که همیشه در کنار سختی ها آسانی ها است.

برای استعمال "مع" تفسیرهایی از جانب مفسران مطرح شده است که بسیاری از آنها قابل جمع هستند و ما در زیر به آنها اشاره می کنیم.

الف. استعمال حرف مع به جای بعد، برای این است که پیوستگی عسر و یسر را می رساند.

یعنی در آیه شریفه یک نوع پیوستگی و ارتباط بین تحمل سختی ها و رسیدن به آسانی وجود دارد؛ یعنی این طور نیست که انسان به طور اتفاقی بعد از سختی، به راحتی برسد؛ از این رو برای رساندن این پیوند بین عسر و یسر، به کلمه ای نیاز داریم که این معنا در آن وجود داشته باشد و آن کلمه "مع" است.

به عبارت دیگر؛ آیه با لفظ "مع" می‌فهماند که آسانی با رنج توأم است، از لحظه تحمّل سختی، آسانی به تدریج به دست می‌آید. به هر حال، مع نشانه همراهی است  و بیان می کند که این دو از هم تفکیک ناپذیرند.

ب. برای این از کلمه "مع" استفاده شده تا نشان دهد آسانی به سختی نزدیک است که از این رهگذر موجبات تسلّی خاطر و تقویت قلب فراهم شود.‌

گفتنی است که علامه طباطبایی بر این باور است که منظور از کلمه "مع=با" واقع شدن یسر به دنبال عسر است، نه این که منظور از معیّت این باشد که یسر و عسر در زمان واحد تحقق می‌یابد.

به هر حال معنای "مع" هر چه باشد، با توجه به این که با هر مشکلی آسانی آمیخته، و با هر صعوبتی سهولتی همراه است، و این دو همیشه با هم بوده و با هم خواهند بود استفاده از واژه "مع" خالی از لطف نبوده است.