تعلیمات انبیاء همچون تعلیمات مراحل مختلف تحصیلى از ابتدایى و راهنمایى و دبیرستانى و دانشگاهى است، گرچه اصول آن یكى است ولى در سطوح مختلفى پیاده مىشود و به هنگام ارتقاء به مرحله بالاتر برنامه هاى پیشین كنار مىرود، در عین اینكه احترام همه آنها محفوظ است.
آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُوْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَیْكَ الْمَصِیرُ (بقره ـ 285)
پیامبر به آنچه از سوى پروردگارش بر او نازل شده ایمان دارد و همه مومنان (نیز) به خدا و فرشتگان و كتابها (ى آسمانى) و فرستادگانش ایمان دارند (و مىگویند:) ما میان هیچ یك از پیامبران او فرق نمىگذاریم (و به همگى ایمان داریم) و گفتند: ما (نداى حقّ را) شنیدیم و اطاعت كردیم، پروردگارا! آمرزش تو را (خواهانیم) و بازگشت (ما) به سوی توست.
راه و رسم ایمان
سوره بقره با بیان بخشى از معارف اسلامى و اعتقادات حق آغاز شد و با همین معنى نیز كه در آیه فوق و آیه بعد از آن است پایان مىیابد، و به این ترتیب آغاز و پایان آن هماهنگ است.
بعضى از مفسران نیز شأن نزولى براى این آیه ذكر كرده اند و آن اینكه هنگامى كه آیه سابق نازل شد كه اگر چیزى در دل پنهان دارید یا آشكار كنید خداوند حساب آن را مىرسد، گروهى از اصحاب ترسان شدند (و مىگفتند هیچ كس از ما خالى از وسوسههاى باطنى و خطورات قلبى نیست و همین معنى را خدمت رسول خدا صلی الله علیه عرض كردند)
آیه فوق نازل شد و راه و رسم ایمان و تضرع به درگاه خداوند و اطاعت و تسلیم را به آنان آموخت. (اقتباس از "البحر المحیط"، جلد 2 صفحه 363- همین معنى در تفسیر اثنى عشرى و قرطبى ذیل آیه مورد بحث آمده است.)
نخست مى فرماید: "پیامبر صلی الله علیه و آله به آنچه از طرف پروردگارش نازل شده است ایمان آورده" (آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ مِنْ رَبِّهِ).
و این از امتیازات انبیاى الهى است كه عموماً به مرام و مكتب خویش ایمان قاطع داشته و هیچ گونه تزلزلى در اعتقاد خود نداشتهاند، قبل از همه خودشان مومن بودند، و بیش از همه استقامت و پایمردى داشتند.
"سمعنا" در بعضى از موارد به معنى فهمیدیم و تصدیق كردیم آمده است كه یك نمونهاش همین آیه است، یعنى دعوت پیامبرانت را با تمام وجود خود پذیرفتیم و در مقام اطاعت و پیروى در آمدیم.
در آیه 158 سوره اعراف این موضوع را یكى از صفات ویژه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله شمرده مىگوید: فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ النَّبِیِّ الْأُمِّیِّ الَّذِی یُوْمِنُ بِاللَّهِ وَ كَلِماتِهِ:
"ایمان بیاورید به خدا و پیامبر و رسولش، همان پیامبر درس نخوانده اى كه ایمان به خدا و كلمات او دارد".
سپس مى افزاید: "مومنان نیز به خدا و فرشتگان او و كتاب ها و فرستادگان وى همگى ایمان آوردهاند و (مىگویند) ما در میان پیامبران او هیچ گونه فرقى نمىگذاریم" و به همگى ایمان داریم (وَ الْمُوْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ).
آرى مومنان بر خلاف "كسانى كه مى خواهند بین خدا و پیامبرانش جدایى بیفكنند و به بعضى ایمان بیاورند و بعضى را انكار كنند" (وَ یُرِیدُونَ أَنْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ اللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ یَقُولُونَ نُوْمِنُ بِبَعْضٍ وَ نَكْفُرُ بِبَعْضٍ (سوره نساء، آیه 150) هیچ گونه تفاوتى میان رسولان الهى نمى گذارند، و همه را از سوى خدا مى دانند، و همگى را محترم مى شمرند.
روشن است كه این موضوع، منافاتى با نسخ ادیان پیشین به وسیله ادیان بعد ندارد، زیرا تعلیمات انبیاء همچون تعلیمات مراحل مختلف تحصیلى از ابتدایى و راهنمایى و دبیرستانى و دانشگاهى است، گر چه اصول آن یكى است ولى در سطوح مختلفى پیاده مىشود و به هنگام ارتقاء به مرحله بالاتر برنامه هاى پیشین كنار مى رود، در عین اینكه احترام همه آنها محفوظ است.
سپس مى افزاید: مومنان علاوه بر این ایمان راسخ و جامع، در مقام عمل نیز "گفتند: ما شنیدیم و اطاعت كردیم پروردگارا! (انتظار) آمرزش تو را (داریم) و بازگشت (همه ما) به سوى تو است" (وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَیْكَ الْمَصِیرُ).
"سمعنا" در بعضى از موارد به معنى فهمیدیم و تصدیق كردیم آمده است كه یك نمونه اش همین آیه است، یعنى دعوت پیامبرانت را با تمام وجود خود پذیرفتیم و در مقام اطاعت و پیروى در آمدیم.
ولى خداوندا! بالأخره ما انسانیم و گاه غرائز و هوس ها بر ما چیره مىشود و دچار لغزش مىشویم، از تو انتظار آمرزش داریم و مى دانیم كه سرانجام كار ما به سوى تو است. (بسیارى از مفسران گفته اند كه در جمله اخیر فعل محذوفى است، و در تقدیر "نسألك" یا "نرید غفرانك" بوده است.)
و به این ترتیب ایمان به مبدأ و معاد و رسولان الهى با التزام عملى به تمام دستورات الهى همراه و هماهنگ مىگردد.
از امتیازات انبیاى الهى است كه عموماً به مرام و مكتب خویش ایمان قاطع داشته و هیچ گونه تزلزلى در اعتقاد خود نداشته اند، قبل از همه خودشان مومن بودند، و بیش از همه استقامت و پایمردى داشتند
ذکر دو نکته:
1ـ در این آیه اصول دین (توحید، نبوّت، معاد) بیان شده و در آیه بعد، آمادگى انسان براى انجام تكالیف الهى و درخواست رحمت و مغفرت از خدا مطرح مىشود. لذا در حدیث آمده است كه این آیه و آیه بعد ارزش خاصّى دارند و تلاوت آن دو همانند گنج است.
2ـ تكریم پیامبر لازم است و حساب رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و آله از دیگران جداست. لذا در این آیه ابتدا نام رسول خدا و ایمان او آمد و سپس نام مومنان و عقاید آنان.
پیامهای این آیه:
1ـ تبلور مكتب در رهبر است. «آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَیْهِ»
2ـ مبلغان دینى باید به آنچه دعوت مى كنند، باور داشته باشند. «آمَنَ الرَّسُولُ»
3ـ نزول كتب آسمانى، براى پرورش و تربیت انسانهاست. «مِنْ رَبِّهِ»
4ـ ایمان به همه انبیاء لازم است، چون تمام انبیاء یك هدف دارند. «كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ»
5ـ زمینه ى دریافت مغفرت الهى، ایمان و عمل است. «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا»
6ـ در كنار ایمان و عمل، باز هم باید چشم امید به رحمت و غفران الهى داشت. «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا»
7ـ بخشش، از شئون ربوبیّت و زمینه ى پرورش است. «غُفْرانَكَ رَبَّنا»
