توجّه اسلام به مسئله انفاق، به معناى گدا پرورى و رواج تكدّى‏گرى نیست. زیرا در بسیارى از روایات، از كسانى كه بدون داشتن نیاز، از دیگران درخواست كمك مى‏كنند، مذمّت شده و از سوى دیگر بهترین نوع انفاق، در اختیار قرار دادن ابزار كار به جاى پول دادن، معرفى شده است.

الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (بقره ـ 274)

كسانى كه اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشكارا انفاق مى‏كنند، اجر و پاداششان نزد پروردگارشان است و نه ترسى براى آنهاست و نه غمگین مى‏ شوند.

شأن نزول:

در تفاسیر صافى، مجمع البیان، قرطبى و كبیر فخر رازى آمده كه این آیه در شأن حضرت على علیه السلام نازل شده است.

هنگامى كه آن حضرت فقط چهار درهم ذخیره‏ داشت، یك درهم را در روز، یك درهم را در شب، سومین آن را مخفیانه، و چهارمین درهم را آشكارا در راه خدا انفاق نمود. (نور الثقلین، جلد 1، صفحه 290 و 291)

البته وعده‏ى این آیه، شامل همه كسانى مى‏شود كه اینگونه عمل كنند.

چنین افرادى نه از فقر و تنگدستى بیم دارند، چون به وعده‏هاى خداوند ایمان داشته و به او توكّل مى‏كنند، و نه بخاطر انفاق، اندوهگین مى‏شوند، چون به رضایت الهى و آثار اخروى انفاق توجّه دارند.

انفاق به هر شكل و صورت مطلوب است‏

باز در این آیه سخن از مسأله دیگرى در ارتباط با انفاق در راه خدا است و آن كیفیات مختلف و متنوع انفاق است، مى‏فرماید: "آنها كه اموال خود را در شب و روز، پنهان و آشكار، انفاق مى‏كنند پاداششان نزد پروردگارشان است‏."

ناگفته پیدا است كه انتخاب این روش هاى مختلف رعایت شرایط بهتر برای انفاق است، یعنى انفاق كنندگان باید در انفاق خود به هنگام شب یا روز، پنهان یا آشكار، جهات اخلاقى و اجتماعى را در نظر بگیرند، آنجا كه انفاق به نیازمندان موجبى براى اظهار ندارد، آن را مخفى سازند تا هم آبروى آنان حفظ شود و هم خلوص بیشترى در آن باشد، و آنجا كه مصالح دیگرى مانند تعظیم شعائر و تشویق و ترغیب دیگران در كار است و انفاق جنبه شخصى ندارد تا هتك احترام كسى شود (مانند انفاق براى جهاد و بناهاى خیر و امثال آن) و با اخلاص نیز منافات ندارد، آشكارا انفاق نمایند.

بعید نیست كه مقدم داشتن شب بر روز، و پنهان بر آشكار (در آیه مورد بحث) اشاره به این باشد كه مخفى بودن انفاق بهتر است مگر موجبى براى اظهار باشد، هر چند باید در همه حال و به هر شكل، انفاق فراموش نشود.

مسلّماً چیزى كه نزد پروردگار است (مخصوصاً با تكیه بر صفت ربوبیت كه ناظر به پرورش و تكامل است) چیز كم، یا كم ارزشى نخواهد بود، و تناسب با الطاف و عنایات پروردگار خواهد داشت كه هم بركات دنیا، و هم حسنات آخرت و قرب الى اللَّه را شامل مى ‏شود.

سپس مى‏افزاید: "نه ترسى بر آنها است و نه غمگین مى‏شوند" (وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ).

مى‏دانیم انسان چون براى ادامه و اداره زندگى خویش خود را بى ‏نیاز از مال و ثروت نمى‏داند، معمولاً هنگامى كه آن را از دست مى‏دهد اندوهناك مى‏گردد و براى آینده خود نگران مى‏شود، زیرا نمى‏داند در آینده وضع او چگونه خواهد بود و همین امر در بسیارى از مواقع مانع انفاق مى‏گردد، مگر آنها كه از یك سو به وعده های الهیی ایمان داشته باشند و از سوى دیگر آثار اجتماعى انفاق را بدانند.

چنین افرادى از انفاق در راه خدا خوف و وحشتى از آینده ندارند و به خاطر از دست دادن قسمتى از ثروت خود اندوهگین نمى‏شوند، زیرا مى‏دانند در مقابل چیزى كه از دست داده‏اند به مراتب بیشتر، از فضل پروردگار و از بركات فردى و اجتماعى و اخلاقى آن در این جهان و آن جهان بهره‏مند خواهند شد.

نکات مهم:

1ـ شاید دلیل آنكه «لیل» بر «نهار» و یا «سر» بر «علانیة» مقدّم شده است، آن باشد كه انفاق‏هاى پنهانى در دل شب ارزش بیشترى دارد. (تفسیر مراغى)

2ـ این آیه به منزله‏ى جمع‏بندى چهارده آیه گذشته است كه درباره انفاق بحث مى‏كرد؛ موضوعى كه هیچ موردى در قرآن اینگونه مفصّل بحث نشده است.

آثار انفاق بر كسى پوشیده نیست، از جمله: تعدیل ثروت و كم شدن اختلافات طبقاتى، ایجاد محبّت، شكوفایى روح سخاوت و بالاتر از همه قرب به خداوند.

انفاق، علاوه بر انفاق مال و ثروت، شامل انفاق علم، آبرو و مقام نیز مى‏ شود. (كلمه‏ى انفاق، در لغت به معناى پر كردن گودال و در اصطلاح، به معناى پر كردن و بر طرف نمودن كمبودهاى مالى است).

3ـ یادآورى این نكته لازم است كه توجّه اسلام به مسئله انفاق، به معناى گدا پرورى و روا تکدی گری نیست. زیرا در بسیارى از روایات، از كسانى كه بدون داشتن نیاز، از دیگران درخواست كمك مى‏كنند، مذمّت شده و از سوى دیگر بهترین نوع انفاق، در اختیار قرار دادن ابزار كار به جاى پول دادن، معرفى شده است.

پیام‏های این آیه:

1ـ داشتن روحیّه‏ى انفاق و سخاوت مهم است، نه یكى دو بار انفاق آن هم از روى ترحّم. «یُنْفِقُونَ» فعل مضارع بر استمرار دلالت دارد.

2ـ تعیین نشدن اجر الهى، نشانه‏ى گستردگى آن است. «أَجْرُهُمْ»

3ـ وعده‏هاى الهى، بهترین مشوّق انسان در كارهاى نیك است. «فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ»

4ـ آرامش و امنیّت، از بركات انفاق است. «لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ»