اعلان جنگ با خدا!
رباخوارى، گناه كبیره است. چون اعلام جنگ با خداوند است بنابر این رباخوار، محارب با خداست. او باید بداند كه در این جنگ، در یك طرف او قرار دارد و در طرف دیگر، خداوند جبّار.
او گمان نکند که با مردم محروم طرف است، بلكه خداوند به حمایت از محرومان برخاسته و از حقّ آنان دفاع مىكند.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا إِنْ كُنْتُمْ مُوْمِنِینَ (بقره ـ 278)
اى كسانى كه ایمان آوردهاید! تقواى الهى پیشه كنید و آنچه را از (مطالبات) ربا باقى مانده است رها كنید، اگر ایمان دارید.
در آیات قبل به مفاسد ربا اشاره شد كه ربا فرد و جامعه را از تعادل خارج و آشفته مىكند «یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ» و روشن شد كه ربا در حقیقت كم شدن است، نه زیاد شدن «یَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبا» و اكنون نیز نهى از ربا را صریحاً بیان مىكند. «ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا»
در تفاسیرِ مجمع البیان، المیزان و مراغى نقل شده است كه وقتى آیه تحریم ربا نازل شد، برخى از صحابه همانند خالد بن ولید، عباس و عثمان، از مردم مقدارى طلب از بابت ربا داشتند، آنها در مورد طلبكارى خود، از پیامبر صلى اللَّه علیه و آله كسب تكلیف كردند و آیه فوق نازل شد.
پیامبر صلى اللَّه علیه و آله بعد از نزول این آیه فرمود: عباس، عموى من نیز حقّ مطالبه ربا ندارد و قبل از همه، باید خویشان من دست از ربا بردارند.
همچنان كه در طى خطبهاى فرمود: «و كل ربا فى الجاهلیة موضوع تحت قدمى هاتین و اول ربا اضع ربا العباس» تمام رباهاى مقرّر در دوره جاهلیّت را زیر پاى مىاندازم و از همه پیشتر رباهایى كه براى عباس است. (تفسیر فى ظلال القرآن)
در این آیه خداوند افراد با ایمان را مخاطب قرار داده و براى تأكید بیشتر در مسأله تحریم ربا، مىفرماید: "اى كسانى كه ایمان آوردهاید! از خدا بپرهیزید و آنچه از ربا باقى مانده رها كنید اگر ایمان دارید" و جالب اینكه آیه فوق هم با ایمان به خدا شروع شده و هم با ایمان ختم شده است. و در واقع تاكیدى است بر این معنى كه رباخوارى با روح ایمان سازگار نیست، بنابراین هنگامى ایمان براى آنها حاصل مىشود كه تقوا را پیشه كنند و باقى مانده ربا یعنى مطالباتى كه در این زمینه دارند را رها سازند.
جمله "لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ" گر چه در مورد رباخواران آمده ولى در حقیقت یك شعار وسیع پر مایه اسلامى است كه مىگوید: به همان نسبت كه مسلمانان باید از ستمگرى بپرهیزند، از تن دادن به ظلم و ستم نیز باید اجتناب كنند، چرا که اصولاً اگر ستمكش نباشد ستمگر كمتر پیدا مىشود.
پیامهای این آیه:
1ـ رباخوارى، از عادات زمان جاهلیّت بود كه مسلمانان صدر اسلام نیز به آن آلوده بودند. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا»، «ذَرُوا»
2ـ تقوا، مرحلهاى بالاتر از ایمان است. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ»
3ـ رباخوار، مالك بهره نمىشود و اسلام سود رَبَوى را به رسمیّت نمىشناسد. «ذَرُوا ما بَقِیَ مِنَ الرِّبا»
4ـ لازمهى ایمان و تقوا، صرف نظر كردن از مال حرام است. «إِنْ كُنْتُمْ مُوْمِنِینَ»
رباخوار، محارب با خداست
فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ إِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُوُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ (بقره ـ 279)
پس اگر چنین نكردید، (بدانید كه) اعلان جنگ با خدا و رسولش دادهاید و اگر توبه كنید، (اصل) سرمایههاى شما از آنِ خودتان است. (و در این صورت) نه ستم مىكنید و نه بر شما ستم مىشود.
در این آیه، لحن سخن را تغییر داده و پس از اندرزهایى كه در آیات پیشین گذشت که با شدت با رباخواران برخورد كرده، هشدار مىدهد كه اگر به كار خود همچنان ادامه دهند و در برابر حق و عدالت تسلیم نشوند و به مكیدن خون مردم محروم مشغول باشند، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ناچار است با توسل به جنگ جلو آنها را بگیرد.
این همان جنگى است كه طبق قانون "فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِیءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ: با گروهى كه متجاوز است پیكار كنید تا به فرمان خدا گردن نهد" (سوره حجرات، آیه 9) انجام مىگیرد.
لذا در روایتى مىخوانیم هنگامى كه امام صادق علیه السلام شنید شخص رباخوارى با نهایت جرأت ربا مىخورد و نام آن را "لبا" (شیر آغاز یا آغوز) مىنهد. فرمود: "اگر دست بر او یابم، او را به قتل مىرسانم."
رباخوار، محارب با خداست. او باید بداند كه در این جنگ، در یك طرف او قرار دارد و در طرف دیگر، خداوند جبّار. «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ»
یا وقتى به امام صادق علیه السلام خبر دادند كه فلانى رباخوار است، فرمود: اگر قدرت مىداشتم گردنش را مىزدم. (وسائل الشیعه، ج 12، ص 429)
البته از این حدیث استفاده مىشود كه حكم قتل در مورد كسانى است كه منكر تحریم ربا هستند.
"فاذنوا" از ماده "اذن"، هرگاه با "لام" متعدى شود به معنى اجازه دادن است و هرگاه با "باء" متعدى گردد به معنى علم و آگاهى است، بنابراین "فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ" مفهومش این است: آگاه باشید كه خدا و رسولش با شما رباخواران، پیكار خواهد كرد و در واقع اعلان جنگ از سوى خدا و رسول به این گروه خیره سر است.
بنابراین آنچه در سخنان بعضى معروف است كه در ترجمه آیه مىگویند:
"اعلان جنگ با خدا بدهید" درست نیست. (تفسیر"فاذنوا" به "فاعلموا" را غالب مفسران مانند طبرسى در مجمع البیان، ابو الفتوح رازى، فخر رازى، آلوسى در روح المعانى و علامه طباطبائى در المیزان و غیر آنها ذكر كردهاند.)
در هر حال از آیه بالا بر مىآید كه حكومت اسلامى مىتواند با توسل به زور جلو رباخوارى را بگیرد. (ضمناً آمدن حرب به صورت نكره دلیل بر اهمیت جنگ است).
سپس مىافزاید: "و اگر توبه كنید سرمایههاى شما از آن شما است نه ستم مىكنید، و نه ستم بر شما مىشود."
یعنى اگر توبه كنید و دستگاه رباخوارى را برچینید، حق دارید سرمایههاى اصلى خود را كه در دست مردم دارید (به استثناى سود) از آنها جمعآورى كنید و این قانون كاملاً عادلانه است زیرا هم از ستم كردن شما بر دیگران جلوگیرى مىكند و هم از ستم وارد شدن بر شما، و در این صورت نه ظالم خواهید بود و نه مظلوم.
جمله "لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ" گر چه در مورد رباخواران آمده ولى در حقیقت یك شعار وسیع پر مایه اسلامى است كه مىگوید: به همان نسبت كه مسلمانان باید از ستمگرى بپرهیزند، از تن دادن به ظلم و ستم نیز باید اجتناب كنند، چرا که اصولاً اگر ستمكش نباشد ستمگر كمتر پیدا مىشود و اگر مسلمانان آمادگى كافى براى دفاع از حقوق خود داشته باشند، كسى نمىتواند به آنها ستم كند. باید پیش از آنكه به ظالم بگوییم ستم مكن به مظلوم بگوییم تن به ستم مده.
در روایتى مىخوانیم هنگامى كه امام صادق علیه السلام شنید شخص رباخوارى با نهایت جرأت ربا مىخورد و نام آن را "لبا" (شیر آغاز یا آغوز) مىنهد. فرمود: "اگر دست بر او یابم، او را به قتل مىرسانم." یا وقتى به امام صادق علیه السلام خبر دادند كه فلانى رباخوار است، فرمود: اگر قدرت مىداشتم گردنش را مىزدم.
پیامهای این آیه:
1ـ رباخوار، محارب با خداست. او باید بداند كه در این جنگ، در یك طرف او قرار دارد و در طرف دیگر، خداوند جبّار. «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ»
2ـ رباخوارى، گناه كبیره است. چون اعلام جنگ با خداوند است. «بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ»
3ـ رباخوار، گمان نكند با مردم محروم طرف است، بلكه خداوند به حمایت از محرومان برخاسته و از حقّ آنان دفاع مىكند. «بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ»
4ـ چون رباخوار محارب با خداست، از وظایف حكومت اسلامى مبارزه با رباخواراى است. «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ»
5ـ براى محاربین با خدا نیز راه توبه باز است. «بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ»، «وَ إِنْ تُبْتُمْ»
6ـ رباخوار، تنها مالك اصل مال است، نه بهره آن. «فَلَكُمْ رُوُسُ أَمْوالِكُمْ»
7ـ براى نجات محرومان، اصل مالكیّت مردم را نادیده نگیرید و مالكیّت خصوصى در اقتصاد اسلامى پذیرفته شده است. «فَلَكُمْ رُوُسُ أَمْوالِكُمْ»
8ـ سلطه پذیرى و سلطه گرى هر دو محكوم است، نه ظلم ببینید و نه ظلم روا دارید. «لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»
9ـ انتقام ممنوع است. به رباخوار توبه كننده نیز نباید ظلم شود. «فَلَكُمْ رُوُسُ أَمْوالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»
10ـ به توبه كنندگان، نباید به خاطر خلافكارىهاى پیشین ظلمى شود. سرزنش كسانى كه قبلًا خلافكار بودهاند ممنوع است. «فَإِنْ تُبْتُمْ»، «لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»
11ـ استقرار عدالت اقتصادى، از وظایف حكومت اسلامى است. «لا تَظْلِمُونَ وَ لا تُظْلَمُونَ»
