یکی از صفات امام علی بن موسی الرضا علیه السلام «رئوف» است. جلوه این مهربانی در زندگی آن امام همام بسیار زیاد است. رفتاری که گاهی در برخورد با کینه توزان و غرض ورزان به نمایش گذاشته می شود؛ و گاهی در برخورد با افراد نادان و جاهل؛ گاهی در کمک به فقرا و دستگیری از آنان و در مواقعی در همنشینی با فرودستان و خدمتکاران.
همچنین باید با دقت به بررسی این رفتار امام رضا علیه السلام در کنار حاکم جامعه اسلامی آن دوران که با تشریفات زیاد زندگی می کند پرداخت. آیا این رفتار خود مبارزه ای علیه دستگاه حاکم نبود؟
امام رضا (ع) و مدارا با فامیل بد
یکی از برادران امام رضا علیه السلام شخصی به نام عباس است. او فردی تندخود و بد کردار بود و از امام رضا علیه السلام به خاطر جایگاهی که خداوند به ایشان داده بود کینه در دل داشت. بعد از شهادت امام موسی بن جعفر علیهما السلام، این برادر علیه امام رضا علیه السلام نزد قاضی شهر شکایت نمود. او مدعی بود که پدرشان در متن وصیتنامه چیزی نوشته است که امام هشتم به آن عمل نمی کند. او خطاب به قاضی چنین می گوید: «در این وصیتنامه گنجی برای ما نهفته است. اما این برادرم [امام رضا] ما را از آن محروم کرده و می خواهد به تنهایی از آن استفاده کند.»
بعد از این که معلوم شد ادعای عباس سخن گزافی بیش نبوده، او با ناراحتی و عصبانیت خطاب به امام علیه السلام جملاتی گفت و به برادر و پدرش تهمتهایی زد. با این حال امام رضا علیه السلام تا آخرین لحظه بردباری نمود. ایشان خطاب به برادرانش فرمود: «می دانم آنچه شما را وادار به این کار کرده است بدهی های شماست. من همه بدهی شما را از مال خود می پردازم.» جواب عباس به این لطف امام بسیار تند و زننده بود. او گفت: «هر چه که به ما بدهی از اموال خودمان است و طلب ما بسیار بیش از این است.» با این حال امام همچنان مهربانانه با او سخن گفت و برای بردارش دعای خیر نمود.
مهربانی امام رضا (ع) در برخورد با جاهلان
یکی دیگر از جلوه های مهربانی امام در برخورد با جاهلان است. بعد از شهادت امام موسی بن جعفر علیهما السلام، سه تن از وکلای حضرت که مقدار زیادی از وجوهات نزدشان بود انحرافی را آغاز نمودند. ایشان ٓکه بعد از شهادت امام کاظم علیه السلام باید آن اموال را به امام بعد یعنی امام رضا علیه السلام می دادند- برای اینکه این اموال را نزد خود نگه دارند مدعی شدند که حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام نمرده و فقط غایب شده است. این گروه که بعدها به "واقفیه" شهرت یافتند، عده ی زیادی را گمراه کردند.
امام رضا علیه السلام در برخورد با کسانی که دچار انحراف و فتنه گشته بودند بسیار مهربان بود. صفوان که یکی از اصحاب حضرت است نقل می کند که دوستی داشتم به نام محمد بن خالد. او که فردی دانشمند اما تندخو بود نیز دچار انحراف شده بود. بعد از بحثها و جدلها از او خواستم تا با هم نزد امام برویم و با خود آن حضرت سخن بگوییم. او ابتدا در خواست مرا قبول نمی کرد و در نهایت به اصرار من پذیرفت.
من نیز از امام اجازه گرفته و به دیدار او رفتیم. در این دیدار محمد بن خالد متحول شد و از امام عذر خواست و به اشتباه رفتار و عقاید گذشته خود اعتراف کرد و از امام طلب بخشش نمود. امام رضا علیه السلام در جواب این فرد فرمود: «من عذرت را پذیرفتم و تو را بخشیدم و از گذشته تو چشم پوشی نمودم...» امام سپس به سوالات محمد بن خالد پاسخ داد و او با توبه ای مقبول از نزد امام خارج شد.
امام رضا (ع) و رفتار صحیح با فقرا
مورد دیگری از مهربانی امام رضا علیه السلام را می توان بخشندگی ایشان دانست. ایشان در روز عرفه ای تمام اموال خود را بین فقرا تقسیم نمود. این کار امام علیه السلام موجب تعجب فضل بن سهل وزیر مأمون عباسی گشت و او خطاب به امام گفت: این کار موجب ضرر و زیان است. اما حضرت در جواب او فرمود: «هرگز کاری که اجر و پاداش دارد نباید زیاد به حساب آید.»
همچنین رفتار متفاوت مردم با فقرا و ثروتمندان باعث شد تا امام رضا علیه السلام خطاب به ایشان بگوید: «هر کسی به فقرا طوری سلام کند که متفاوت با سلام کردنش به ثروتمندان باشد، در روز قیامت خدا را در حالی ملاقات می کند که بر او غضبناک است.»
امام رضا (ع) در کنار غلامان
از مهمترین جلوه های مهربانی امام رضا علیه السلام رفتار او با زیردستان است. این رفتار امام در کنار کاخ مأمون ظالم، مورد پسند او قرار نمی گرفت. شاید علت نگرانی مأمون ٓعلاوه بر ارتباط امام رضا علیه السلام با مردم این بود که مردم متوجه تفاوت رفتار حاکم و امام شده و متوجه می شدند که کدام یک از ایشان واقعا مطابق آموزه های اسلام و سیره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رفتار کرده و لیاقت جانشینی آن حضرت را دارد.
نمونه های زیادی از این برخورد در تاریخ ثبت شده است. یکی از خادمان حضرت می گوید: "خانه امام چند درب داشت. یکی از این دربها مستقیم به داخل کاخ مأمون باز می شد. قفل درب نیز از داخل کاخ بود. در ماه های آخر عمر امام همه ما خدمتکاران، دور تا دور حضرت نشسته و با هم مشغول غذا خوردن بودیم. ناگاه صدای باز شدن قفل آمد. حضرت سریع به ما فرمود: «برخیزید و پراکنده شوید.» ما نیز قبل از ورود مأمون پراکنده شدیم."
در مورد دیگری در سفر حضرت به خراسان، مردی بلخی خود را به امام رضا علیه السلام رساند. حضرت که برای خوردن غذا توقف کرده بودند با تمام غلامان از سیاه گرفته تا دیگران بر سر یک سفره نشستند. مرد بلخی که از این رفتار امام تعجب نموده بود، عرض کرد: «کاش سفره خود را از سفره خدمتکاران جدا می کردید». حضرت که از این سخن خوشش نیامده بود فرمود: «این چه حرفی است. خدای ما یکی، و پدر و مادرمان یکی است و تنها ملاک برتری تقواست»
رفتارهای امام رئوف الگویی برای همه
همان طور که در این موارد دیده شد، شیوه زندگی امام علی بن موسی الرضا علیهماالسلام، سرشار از مهربانی و تواضع بوده است، چه در برخورد با کینه توزان و چه جاهلان. همچنین آن امام همام برای خود جایگاهی فراتر از کارگران و غلامان تصور نمی کرد و همواره با همه ایشان به گرمی و مهربانی و احترام سخن می گفت. علاوه بر این موارد در دستگیری از نیازمندان و محتاجان کوشا بود. این رفتارهای امام رئوف الگو برای تمام کسانی است که خود را پیرو آن حضرت می شمارند.
