حجیت قرآن

حجّت در لغت: دلیل و برهان. و در اصطلاح :هر چیزی كه می‌تواند مورد احتجاج و استدلال بر علیه چیزی واقع شود.

اقسام حجت

1- حجت منطقی: عبارت است از مجموعه مركب از چند قضیه برای به نتیجه رساندن مطلوب، اعم از این كه در مقام خصومت و یا غیر آن باشد.

2 - حجت قطعی: حجتی است كه مفید یقین باشد و مقصود از آن رسیدن به نتیجه قطعی است.

در این راستا قرآن شریف می‌فرماید: « یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْكُمْ نُورًا مُبِینًا؛ اى مردم‏! دلیل روشن از طرف پروردگارتان براى شما آمد؛ و نور آشكارى به سوى شما نازل كردیم‏. »

برهان یعنی ظهور؛ و به دلیلی برهان گفته می‌شود كه ظاهر و قطعی باشد. از این رو به چیزی كه روشن است و تاریك و مبهم نیست، برهان می‌گویند. موسای كلیم ـ علیه السّلام ـ كه با عصا و ید بیضا مبعوث شد، خداوند به او فرمود: «اسْلُكْ یَدَكَ فِی جَیْبِكَ تَخْرُجْ بَیْضَاءَ مِنْ غَیْرِ سُوءٍ وَاضْمُمْ إِلَیْكَ جَنَاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ فَذَانِكَ بُرْهَانَانِ مِنْ رَبِّكَ إِلَى فِرْعَوْنَ وَمَلَئِهِ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِینَ؛ دستت را در گریبان خود فروبر، هنگامى كه خارج مى‏شود سفید و درخشنده است بدون عیب و نقص‏؛ و دست هایت را بر سینه‏ات بگذار، تا ترس و وحشت از تو دور شود! این دو [= معجزه عصا و ید بیضا] برهان روشن از پروردگارت بسوى فرعون و اطرافیان اوست‏، كه آنان قوم فاسقى هستند! » یعنی این دو معجزه، دو برهان و دلیل و شاهد روشنی هستند كه جای هیچ شكی را باقی نمی‌گذارند.

قرآن كریم محتوایی دارد كه با فطرت درونی انسان ها هماهنگ و با جهان بیرونی مطابق است، و از نظر شكل و قالب بیان هم به صورت برهانی و روشن و با دلیل قاطع است. اگر درباره خویش ادعا می‌كند كه كلام خداست، با دلیل می‌گوید؛ و نشانه‌اش آن است كه همة مردم جهان را به مبارزه دعوت كرده؛ و اگر به توحید، دین، وحی، رسالت و معاد رهنمون می‌شود، دلیل هر كدام را به همراه آن می‌آورد.

با این توضیح، سؤال این است كه آیا حجیت قرآن ذاتی است؟

استاد جوادی آملی، در تفسیر شریف تسنیم می‌فرمایند: قرآن سند رسالت است بی‌واسطه و سند امامت است با واسطه ولی خود، هم در سند از غیر بی‌نیاز است و هم در دلالت(یعنی ادعای اثبات نبوت و امامت منوط به وجود قرآن کریم است اما خودمحتاج کسی نمی باشد). و حجیت آن، از هر دو جهت ذاتی است (البته نه ذاتی اولی مانند برهان قطعی، بلكه نسبت به سنت ذاتی است). بنابراین، روایات باید در دامان قرآن به نصاب حجیت برسد، و در تأیید محتوا با قرآن ارزیابی شود.

قرآن كریم حجیت بالفعل و مستقل است، و در اصل حجیت، نیاز به غیر خود ندارد. اعتبار قرآن و حجیت استقلالی آن در مقام ثبوت است، و گرنه در مقام اثبات نیازمند به وسیله است، و قرآن مجید حجیت مستقل خویش را در مرحله اثبات (نه ثبوت) به دو طریق احراز می‌كند:

1. طریق اوّلی راه اولیاست كه با شهود باطنی و علم حضوری، حقانیت قرآن را می‌یابند، و به آن قطع شهودی (عین الیقین) پیدا می‌كنند؛

2. و طریق دوم راه حكیمان است كه با علم حصولی و برهان عقلی به حجیت قرآن می رسند.

قرآن تا قیامت، استوار و غیر قابل نسخ است. نگهبان كتب آسمانی و در بردارنده تمام مصالح بندگان است. تناقض، اختلاف، افراط و تفریط در آن راه ندارد. دعوت به قیام می‌كند.

قرآن كتاب قیّم، برپا دارنده و سامان بخش است. بنابراین قرآن همانند خورشید و ماه در هر عصر و مصری درخشان، نورانی و خاموش نشدنی است، و هیچ انحراف و كجی در آن راه ندارد.

قرآن كتاب نورانی است. خاصیت نورانی بودن قرآن این است كه هم معارف آن روشن و مصون از ابهام و تیرگی است؛ و هم جوامع بشری را از هر گونه تاریكی اعتقادی و اخلاقی یا سرگردانی در انتخاب راه یا تحیر در ترجیح هدف و مانند آن می‌رهاند؛ و به شبستان روشن صراط مستقیم و هدف راستین بهشت عدن می‌رساند.

قرآن كریم كتاب نوری است كه از مبدأ نازل شده و باید هم در ذات خود روشن باشد و هم روشنگر دیگر اشیاء و اشخاص، و این خاصیت نور است.

قرآن كریم نور واحدی است كه روزنه‌ها و شعبه‌هایی دارد، كه همان سوره‌های قرآن است.

قرآن نور محض الهی است. هر چیزی كه ظلمت و تاریكی باشد، از آن به دور است. لغز و معما و ابهام و پیچیدگی در ساحت نورانی قرآن راه ندارد؛ البته نورانیت قرآن در آیاتش تفاوت دارد. برخی از آیات مانند شمس و برخی چون قمر و برخی مانند ستارگان دیگر است، ولی در عین شدت و ضعف نوری، هیچ آیه‌ای در سراسر قرآن نمی‌توان یافت كه نورانی نباشد.

مصونیت قرآن

مصونیت یعنی محفوظ ماندن از تعرض و تحریف. قرآن باید تا قیام قیامت محفوظ باشد، و به همه افراد بشر برسد. قرآن كریم كه معجزة ختمیه است، وقتی حجت بر مردم خواهد بود كه خود از گزنه هر گونه تحریفی در امان باشد؛ و فرشتگان، كه رصد الهی‌اند، این وظیفه خطیر را بر عهده دارند.

خداوند در قرآن شریف می‌فرماید:« إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ؛ به درستی كه ما ذكر را فرستادیم و ما خود حافظ آن خواهیم بود».

خدای سبحان از رسول اكرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ و كتاب خود، دفاع می‌كند. و قرآن كریم را، احسن الحدیث می‌داند كه هیچ گاه كهنه نمی‌گردد، و بطلان در آن راه ندارد. و آن را ذكر محفوظ و نور خاموش نشدنی اعلام می‌دارد. هیچ بطلانی از درون و بیرون بر آن چیره نشود، نور هدایتی باشد كه همیشه پرفروغ است، هرگز به خاموشی نمی‌گراید.

تذكره محفوظی برای فطرت الهی انسان‌ها باشد و همیشه آنان را به سوی مبدأ و آفریدگار خود سوق دهد.

قرآن، مصون از هر شك و ریب است. كتاب هدایتی است كه هیچ شك و ریبی در آن راه ندارد؛ نه در اصل ادعای اعجاز آن و نه در هدایت‌گری ،محتوا و معارف آن. كتابی كه سراسر حق است و بطلان در آن راه ندارد. كتابی كه از ناحیه الله آمده، و روشن و روشنگر است.

سخن قرآن این است كه اگر چراغ روشن درون انسان كه همان عقل و فطرت اوست، بر اثر گناه، كفر و نفاق خاموش گردد، انسان، كوردل می‌شود و اگر نهان كسی كور باشد، قدرت تشخیص بین حق و باطل را ندارد، آن گاه تفاوت كلام الله و كلام بشر را درك نمی‌كند؛ و همان گونه كه در كلام بشر شك می‌كند، در كلام الله نیز شك می‌كند.

مصونیت قرآن مجید موهبت الهی و در ارتباط مستقیم با خداست. هم قرآن از مصونیت برخوردار است، و هم معصومین در تلقی وحی الهی از مصونیت برخوردارند. و مصونیت از گناه، خطا، در امر تبلیغ و بیان اصول و فروع دین دارند.

قرآن شریف در مرحله ثبوت از حجیت و مصونیت ذاتی برخوردار است و هیچ گونه تاریكی، اختلاف و تعارض در آن راه ندارد و از هر گونه تعرض و دستبرد در امان است.

ظاهر و باطن قرآن حجیت و مدركیت دارد و می‌توان در موارد مختلف به آن تكیه كرد و آن را مورد عمل قرار داد، و در گفتار و نظریات و استدلال‌های خویش به آن تمسك جست. زیرا قرآن از حجیت ذاتی و مستقل برخوردار است، و از این جهت برای عموم مردم حجت و مدرك است.

از طرفی آیات فراوانی دلالت به مصونیت قرآن شریف دارد، و تا ابد قرآن را مصون می‌داند، و دست خیانت نمی‌تواند در قرآن مجید دستبرد برد. حجیت و مصونیت قرآن از اول با خود قرآن بوده و ذاتی است، نه این كه بعد از نازل شدن از سوی خدا به آن متوجه شده است.