غربالگری نوزادان در سال1960 و با ابداع تست گاتری آغاز شد. اساس این تست رشد یک باکتری خاص در محیط‌های کشت معمولی در حضور مقادیر بالای فنیل آلانین در نمونه خون نوزاد است. افزایش این ماده در خون نوزاد منجر به ایجاد بیماری فنیل کتونوری (نوعی عقب‌ماندگی ذهنی) می‌شود. تا سال‌ها، فنیل کتونوری، کم‌کاری مادرزادی تیروئید و چند بیماری محدود دیگر، تنها بیماری‌هایی بودند که در برنامه‌های غربالگری گنجانده می‌شدند.
از حدود سال2000 و با بهره‌گیری از تکنیک(MS/MS (Tandem Mass Spectrometry با استفاده از مقدار کمی نمونه شمار زیادی از اختلالات بیوشیمیایی قابل شناسایی شده‌اند و از همین زمان به بعد برنامه‌های غربالگری به‌طور گسترده‌ای در آمریکا، استرالیا و اروپا آغازشده‌اند.
در حال حاضر در کشورهای پیشرفته، 29بیماری (که 22مورد آن بیماری‌های متابولیک ارثی هستند) در برنامه غربالگری نوزادان گنجانده شده‌اند. 22بیماری متابولیک دیگر نیز به‌همراه این غربالگری اولیه قابل تشخیص هستند. بیماری‌های دیگری نیز کاندیدای اضافه شدن به لیست بیماری‌های غربالگری هستند.
در سایر کشورها نیز از 5 تا 30بیماری در غربالگری نوزادان مدنظر قرار گرفته‌اند. مزایای غربالگری گسترده نوزادان این است که از عدم تشخیص یا تشخیص دیرهنگام بیماری‌ها اجتناب شده و از بسیاری از موارد مرگ و میر یا معلولیت شدید ممانعت به عمل می‌آید. بیماری‌هایی که از طریق غربالگری تشخیص داده می‌شوند به سادگی و با اصلاح رژیم‌های غذایی قابل درمان و کنترل هستند. غربالگری نوزادان در بهبود پیش‌آگهی بسیاری از اختلالات متابولیک مفید و موثر شناخته شده است. با این وجود هنوز بر سر طیف بیماری‌هایی که باید غربالگری شود اختلاف‌نظر وجود دارد (این امر ناشی از عدم وجود آمار کافی در این زمینه است).
برخلاف روش‌های رایج غربالگری، MS/MS یک ماده واحد را اندازه نمی‌گیرد، بلکه مجموعه‌ای از متابولیت‌ها را شناسایی و تعیین مقدار می‌کند. ارزیابی‌ها روی مقدار کمی خون که از کف پای نوزاد روی یک کاغذ صافی مخصوص گرفته می‌شود توسط سیستم MS/MS انجام شده و می‌تواند 60-45 ماده مختلف و نسبت میان آنها را اندازه‌گیری کرده و اطلاعات کافی جهت تشخیص حدود 60بیماری متابولیک ارائه دهد. البته تفسیر این اطلاعات بسیار پیچیده و سخت است.
پروتکل‌های غربالگری نوزادان باید سریع، مقرون به‌صرفه و قابل انجام برای تمام نوزادان در سراسر کشور باشد.
اختلالات مورد بررسی
بسیاری از مواد غذایی که وارد بدن می‌شوند باید در مسیرهایی مخصوصی سوخته شده تا بتوانند هم انرژی لازم برای فعالیت سلول‌ها را ایجاد کرده و هم مواد لازم جهت ترمیم سلولی و بافتی را تامین کنند. به این مسیرها، مسیرهای متابولیسم (سوخت و ساز) بدن گفته می‌شود که براساس ماده اولیه‌ای که از آنها تولید یا سوخته می‌شود انواع مختلفی پیدا می‌کنند.
مانند مسیرهای متابولیسم قندها، پروتئین‌ها، چربی‌ها و اسیدهای نوکلئیک. در این مسیرها ترکیباتی به‌نام آنزیم وجود دارند که می‌توانند تبدیل یک ماده به ماده دیگر را سرعت ببخشند. کمبود این آنزیم‌ها می‌تواند طیف وسیعی از بیماری‌ها را در پی داشته باشد.
بیماری‌هایی که در این غربالگری مورد تشخیص قرار می‌گیرند، عبارتند از:
- اختلالاتی که براساس اندازه‌گیری جرم مولکولی مواد با استفاده از تکنیک MS/MS مشخص می‌شوند.
- اختلالاتی که براساس خاصیت ایمنی مواد مشخص می‌شوند.
گروه اول اختلالات می‌تواند شامل اندازه‌گیری موادی باشد که با کمبود آنزیم در مسیرهای متابولیسمی ارتباط دارند. مانند:
1- پروفایل اسیدهای آمینه (روش اندازه‌گیری MS/MS)
1-1- اختلالات سیکل اوره
1-2- اختلالات اسیدهای آمینه
2- پروفایل آسیل کارنیتین‌ها
(روش اندازه‌گیری MS/MS)
2-1- اختلالات اسیدهای چرب
2-2- اختلالات اسیدهای آلی
3- سایر اختلالات
اختلالاتی که بر مبنای واکنش‌های ایمنی مواد موردنظر بررسی می‌شوند عبارتند از: بیماری‌های فاویسم، کم‌کاری مادرزادی تیروئید، کم‌کاری مادرزادی غده فوق کلیوی، گالاکتوزومی و کمبود بیوتینیداز.
شرایط نمونه‌برداری
- آزمایش‌های غربالگری باید بعد از 48ساعت و حداکثر یک هفته پس از تولد انجام شوند (به‌نحوی که حداقل 36ساعت از خوردن شیر نوزاد، گذشته باشد).
- انجام تست غربالگری در روز اول تولد، قابل اطمینان نبوده و باید مجددا تکرار شود.
- جمع‌آوری نمونه از نوزادی که با شیر مادر تغذیه نمی‌شود ممکن است منجر به نتایج منفی کاذب در آزمایش غربالگری شود. این امر به‌خصوص درمورد فنیل کتونوری و گالاکتوزمی اهمیت دارد. در این نوزادان نمونه‌گیری مجدد پس از تغذیه با شیر مادر ضروری است.
- تغذیه نوزاد از طریق سرم ، نتایج آزمایش‌های غربالگری را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
- قبل از انجام آزمایش نوزاد، باید به مدت 2 تا 3 ساعت شیر نخورده باشد، رعایت این زمان در کسب نتیجه درست اهمیت دارد.
- خونگیری از پاشنه پا نوزاد و روی کاغذ صافی مخصوص گرفته شود.
- از نوزادان نارس (با وزن کمتر از 1500گرم) یا بیمار باید یک نمونه در روزهای سوم تا پنجم و یک نمونه نیز در یک ماهگی (وزن بیشتر از 2کیلوگرم) یا زمان ترخیص از بیمارستان گرفته شود.
- اگر در یک نوزاد نارس، نتیجه آزمایش غربالگری نتایج غیرطبیعی و نوزاد دارای علائم بالینی خاصی باشد، برای تایید بیماری باید بلافاصله آزمایش تکرارشود.
- همچنین در نوزادان نارس افزایش فیزیولوژیک 17 – هیدروکسی پروژسترون و کاهش تیروکسین ممکن است مشاهده شود.
شیوع بیماری‌ها
به‌دلیل شایع بودن ازدواج‌های فامیلی در ایران، تقریبا از هر 500 تا 600 نوزاد یکی دچار بیماری‌های متابولیک ارثی است (غیر از کم‌کاری مادرزادی تیروئید و فاویسم که شیوع بالاتری دارند) و در صورت عدم‌تشخیص به‌موقع، در آینده با عوارض شدیدی روبه‌رو خواهد شد، بنابراین به‌طور کلی باوجودی که اختلالات متابولیك مادرزادی به تنهایی بیماری‌های نادری هستند اما در مجموع نسبتا شایع هستند.
علائمی که مارا مشکوک به بیماری‌های متابولیک ارثی‌می‌کنند:
- خواب آلودگی
- ضعف و بی‌حالی
- استفراغ مکرر
- هرگونه تاخیر رشد جسمی و ذهنی
- افت مکرر و توجیه نشده قند خون نوزاد
- خوب شیر نخوردن یا امتناع از خوردن شیر
- عدم پاسخ به تجویز قند و کلسیم
- تشنج بعد از ۲۴ساعت اول تولد
- استشمام بوی خاص و غیرمتعارف در ادرار و سایر ترشحات بدن
- رنگ خاص پوست و موی بدن (رنگ خاص بدون شباهت به والدین)
- بیماری بدون توضیح، شدید یا پیشرونده
- وخامت حال عمومی و كاهش هوشیاری (به‌ویژه وقتی این شرایط به‌دنبال استفراغ، تب یا ناشتایی بروز كند)
- وجود سابقه ازدواج فامیلی و نشانه‌های فوق
- سابقه هرگونه مرگ ناگهانی توجیه نشده در سایر فرزندان یا اقوام نزدیک بیمار
سایر اختلالات
اختلالاتی که بر مبنای واکنش‌های ایمنی مواد موردنظر بررسی می‌شوند عبارتند از: بیماری‌های فاویسم، کم‌کاری مادرزادی تیروئید، کم‌کاری مادرزادی غده فوق کلیوی، گالاکتوزومی و کمبود بیوتینیداز.
