دوران جوانى دوران آرزو و امید و دوران شور و نشاط است. جوان آینده را لذتبخش و امیدواركننده می بیند؛ دوست دارد منشأ آثار خیر براى خود و جامعه خویش باشد و كارى بزرگ و مهم انجام دهد. طبع مسرتآمیز و زیبایى دارد و توجه به آینده و تفكر درباره آن، در او احساس شادى و غرور به وجود می آورد.
جوانان شهروندان شهر آرزوها و امیدها هستند. این امر، تا حدى براى آنان طبیعى و مقتضاى این دوره از زندگى مىباشد؛ زیرا پرواز در دنیاى افكار، توهّمات و تخیّلات مىتواند نوعى لذت روحى، هرچند زودگذر، را به دنبال داشته باشد و این براى جوانان مطلوب است. علاوه بر این، آرزوها و امیدهاست كه جوان را آرمانگرا و آرمانخواه مىسازد و این ویژگىها تا حدى در رشد و پویش او دخیل هستند.
در بینش اسلامى گرچه آرزو و امید به آینده مورد تمجید قرار گرفته و امید به آینده نیروى حركتدهنده انسان شمرده شده ـ چنانكه پیامبر صلىالله علیه و آله در این زمینه فرمودند: آروز براى امت من رحمت است؛ اگر آرزو نبود، هیچ مادرى فرزند خود را شیر نمىداد و هیچ باغبانى درختى نمىكاشت ـ ولى از آرزوهاى دراز و خیالات واهى و به امید آرزو نشستن، مذمّت شده و آن را از خصوصیات افراد نادان برشمرده اند.
برای روشن شدن موضوع مورد بحث، یعنی حد و مرز آرزوهای دور و دراز، و تفاوت آن با آینده نگری، نخست نیم نگاهی داریم به جایگاه مال، ثروت و تلاش های اقتصادی در آموزه های دینی، سپس به تعریف آرزوهای دراز از نگاه می پردازیم، آن گاه موضوع آینده نگری را از نگاه امام علی پی می گیریم.
پیشوای زاهدان و پرهیزکاران، امام علی در باره مال و سرمایه می فرماید: «اَلا و اِنَّ مِن النعَم سعَةَ المال»؛ بدانید که گشایش مادی نوعی نعمت است.
آن حضرت در باره برنامه زندگی می فرماید: مومن را در برنامه زندگی سه زمان مشخص است؛ زمانی برای نیایش پروردگار... و زمانی که برای گذران زندگی و معاش خویش می کوشد: «و ساعَةً یرمُّ معاشهُ».حضرتش در ادامۀ این سخن به این نکته تصریح دارد که مومن باید شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم کند، زمانی برای نیایش و عبادت پروردگار، و زمانی برای تأمین هزینۀ زندگی و زمانی برای واداشتن نفس به لذّت هایی که حلال و مایۀ زیبایی است.
در فرهنگ دینی ما تلاش گران عرصه زندگی و اقتصاد، نظیر مجاهدان در میادین نبرد به شمار می روند: «الکاد لعیاله کالمجاهد فی سبیل الله».
این از یک سو، از طرف دیگر اما تعالیم اخلاقی به ما می گوید: «ای فرزند آدم اندوه روز نیامده را بر امروز بار مکن که اگر آن روز نرسیده از عمر تو باشد، خدای در آن روز روزیت را می رساند».
گر در برخی موارد سخنان به ظاهر متناقضی از پیشوایان دینی ما مشاهده می شود؛ برای جلوگیری از افراط و تفریط هایی است که در جامعه بروز می کرد. گاهی تفکر صوفی گری و عزلت، و گاهی تکاثر و روی آوری به دنیا به شیوه افراطی، این بود که آنان برای حفظ اعتدال به تناسب سخنانی می فرمودند که به ظاهر متناقض به نظر می رسد. اما هنگامی که ما امروزه در جامعه خود می نگریم، می بینیم که چگونه افرادی از قشرها و اصناف مختلف در تکاپوی جمع آوری ثروت اند، حتی از راه هایی غیر از حرفه ای که با آن سر و کار دارند.
کسی که به عنوان مثال شغل و حرفه اش ساخت و ساز مسکن است، طبیعی است که از این راه امرار معاش می کند، هم مسکنی می سازد در چهارچوب استانداردهای تعریف شده ساخت و ساز که دیگران از آن بهره می برند، و هم خود هزینه زندگی اش را از این طریق تأمین می کند، اما کسانی که چون امروز پول و درآمد در این شغل است، همۀ تلاش خود را در این راه صرف می کنند، تا از این طریق به انباشت ثروت برسند و به دنبال سود جویی از هر طریق هستند؛ نظم اقتصادی جامعه را برهم می زنند، روایاتی از این دست می تواند ناظر به این شیوه از درآمدها باشد.
قرآن کریم در مورد پرهیز از افراط و تفریط، و رویکرد به شیوه اعتدال می فرماید: «وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلى عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُورا»؛ هرگز دستت را بر گردنت زنجیر مکن، (و ترک انفاق و بخشش منما) و بیش از حدّ (نیز) دست خود را مگشاى، تا مورد سرزنش قرار گیرى و از کار فرومانى!
امام علی در مورد رعایت اعتدال در زندگی می فرماید: «بخشنده باش امّا زیاده روى نکن، در زندگى حسابگر باش امّا سخت گیر مباش».
حضرت على علیهالسلام مىفرمایند: «كسى كه به آرزوهاى بلند دل ببندد، رفتار و عمل خود را ضایع ساخته است.»
آن حضرت همچنین درباره نتیجه و عاقبت آرزوى طولانى فرمودند: «آرزوى طولانى باعث غفلت از آخرت است.»
پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله نیز فرمودند: «چه بد است جوانى كه آرزوهاى طولانى دارد و كهنسال كه به دیگران امر و نهى مىكند.»
تفاوت آینده نگری با آرزوهای دراز
آینده نگری نوعی تدبیر است که هر عاقلی به آن نیاز دارد؛ زیرا هر کس باید برای زندگی آینده و هدف خود برنامه ریزی کند و فراز و نشیب کار را بسنجد، سپس با توجه به همه اینها یک برنامه جامع و قابل عمل را طرح نماید و در عمل آن را دنبال نماید و در جهت برآوردنش کوشش و تلاش نماید. ولی آرزوهای طولانی که در تعالیم دینی ما مورد نکوهش قرار گرفته، همان بلند پروازی های خیالی و نفسانی هستند که انسان را به خود مشغول می سازند و موجب غفلت می شوند.
آینده نگری و برنامه ریزی برای آینده، به انسان آرامش و به زندگی امید می دهد. نشاط روحی و روانی را به دنبال دارد، ولی آمال و آرزوهای طولانی، حسرت و دست یابی به امور غیر معقول را در دل ماندگار می کند و زندگی را تلخ و آرامش را از بین می برد.
کسانی که در زندگی دارای برنامه اند، ضمن پرداختن به مسائل مادی از دیگر وظایف دینی و اخلاقی غافل نخواهند شد. اما افرادی که آرزوهای دراز دارند، این آمال و آرزوها است که آنان را به خود مشغول کرده و از یاد خدا، قیامت و ... غافل می کند: «ذَرْهُمْ یَأْکُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ»؛بگذار آنها بخورند، و بهره گیرند، و آرزوها آنان را غافل سازد، ولى بزودى خواهند فهمید!
با توجه به فرمایش حضرت على علیهالسلام و پیامبر اكرم صلىاللهعلیهوآله، جوان علاوه بر اینكه باید امیدوار باشد و آرزو داشته باشد (چون بدون امید و آرزو زندگى قوام نمىیابد)، ولى باید از آرزوهاى طولانى و غیر منطقى اجتناب ورزد و با خیالات و موهومات زندگى نكند.
