موضوع عدل و عدالت اجتماعی یكی از مباحث مهم دین مقدس اسلام است و از آغاز، ذهن انسان را به خود مشغول داشته است، و مهم‌ترین منبع آن قرآن و سنت می‌باشد. اسلام با قوانین متعالی خود روح تازه‌ای بر كالبد عدالت دمیده است،در میان فرقه‌های مختلف اسلامی، شیعیان، عدل الهی و امامت را جزء اصول دین خود می دانند؛ و امام علی(علیه السلام)- اولین امام آن‌ها، مظهر عدل و عدالت‌خواهی می‌باشد. امام علی(علیه السلام) نه تنها عدالت اجتماعی را یك تكلیف، بلكه یك ناموس الهی می‌داند. نهج‌البلاغه، عدالت اجتماعی را یك فلسفه و یا نظریه‌ی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی می‌داند كه كم‌تر به آن پرداخته شده است.

امیرالمومنین علیه‏السلام اولین و تنها فردى از ائمه است که به خلافت رسید و این امکان برایش فراهم شد تا عدالت را (ولو به مدت اندک) به اجرا گذاشته و همچنین به تبیین آن بپردازد. در این مدت کوتاه ایشان آن چنان بنیان نظرى و عملى براى عدالت بنا نهادند که در تاریخ پندآموز و نمونه است. وقتى که على علیه‏السلام به خلافت رسید در حدود 35 سال از زمان حکومت پیامبر صلى الله‏علیه ‏و ‏آله مى گذشت. در طى این مدت، رفته رفته اصول اولیه اقتصادى که توسط پیامبر صلى الله ‏علیه ‏و ‏آله پایه گذارى شده بود، مندرس شده و بى عدالتى ها و ظلم‏هاى فراوانى حادث شده، و بسیارى از اصول عدالت خواهانه پیامبر صلى الله‏ علیه‏ و‏ آله تعطیل گشته بود. امیرالمومنین علیه‏السلام اولاً با بیان خویش، این انحرافات را تشریح کرده و به تبیین اصول اقتصاد اسلام پرداختند، ثانیاً به طور عملى به جنگى تمام عیار با بى عدالتى ها برخاستند و در آخر نیز در همین راه شهید شدند.

اركان عدالت

امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه می فرمایند: عدل بر چهار پایه برقرار و استوار است:

1- اندیشه های شگرف و ژرف اندیش

2- دانشی عمیق و به حقیقت رسیده

3- تدبیر نیك و نیكو داوری كردن

4- استوار بودن در شكیبایی (نهج البلاغه، حکمت 31)

1- بینش صحیح

حاكم جامعه بایستی نسبت به جامعه ای كه آن را اداره و مدیریت می نماید، بینش و دیدگاهی صحیح، واقع گرا و منطقی داشته باشد. امكانات، توانمندی ها، استعدادها و پتانسیل های جامعه را بشناسد. فرصت های پیش روی جامعه را بداند و تهدیدها را نیز شناسایی نماید. از وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه اطلاع كافی داشته باشد و نسبت به موقعیت جغرافیایی آن آگاهی داشته باشد. اولویت ها، نیازها و كمبودهای اجتماعی را بداند و آنها را در برنامه ریزی و سیاستگذاری ها مدنظر داشته باشد. علایق، مطالبات و تمایلات مردم را بفهمد و از نیروی انسانی جامعه بهره كافی و بهینه ببرد. دیدگاه منصفانه، كلان محوری و نگرش بومی نیز لازمه داشتن بینش صحیح است.

2- علم و دانش كافی

علاوه بر داشتن بینش صحیح، مدیر جامعه بایستی از علم كافی جهت مدیریت جامعه نیز برخوردار باشد. روش های علمی، آكادمیك و مستدل مدیریت كلان را بداند و از آخرین و پیشرفته ترین تئوری ها و متدهای اداره جامعه آگاه باشد و به دانش كافی جهت «مدیریت علمی» اجتماع مجهز باشد.

3- تدبیر عمومی

بطور منطقی داشتن بینش صحیح و علم و دانش كافی به برنامه ریزی صحیح منتهی و منجر خواهد شد. توان قانونگذاری، برنامه ریزی، تدوین برنامه های كوتاه مدت، میان مدت و دراز مدت و سیاستگذاری عدالت محور، لازمه مدیریت عدالت خواه است. تحول گرایی، صداقت در گفتار و عمل، شجاعت و قاطعیت در تصمیم گیری و اجراء، پرهیز از افراط و تفریط، اجتناب از تنش زایی و غوغاسالاری، ساده زیستی و دوری از تجملات و حیف و میل بیت المال و اموال عمومی، استفاده از همكاران صدیق و گزینش كارگزاران متعهد و متخصص، توجه ویژه به امر نظارت و بازرسی و... از ویژگی های مدیر مدبر است.

4- صبر و پایداری

تحقق عدالت در جامعه پروسه و فرآیندی تدریجی و زمان گیر است و انتظار تحقق عدالت در زمانی كوتاه، دور از منطق است. علاوه بر این، اجرای عدالت با موانع و مشكلات مختلف و متعددی مواجه می گردد و نیز با دشمنی و سنگ اندازی مخالفان درگیر خواهد شد. لذا لزوم روحیه بردباری و تحمل در سیستم حكومتی و نیز توده مردم، غیرقابل انكار است و در سایه این صبر و پایداری، حركت جامعه در مسیر عدالت تضمین خواهد گردید. نباید از موانع ترسید، از تهدیدها نباید هراسید و باید هرگونه سختی و دشواری را در این مسیر مقدس به جان خرید. اتخاذ استراتژی «مدیریت بحران» به منظور كنترل شرایط نامناسب و موانع احتمالی و تبدیل تهدیدها به فرصت ضروری است.

و سخن آخر:

امیرالمومنین علیه‏السلام در خطبه دویست و بیست و چهارم نهج‏البلاغه دو داستان در مورد اجراى عدالت را که درباره خودشان رخ داده، نقل مى کنند. این داستان‏ها حاکى از شدّت عدل ایشان است. داستان اول مربوط به برادر ایشان عقیل است. امیرالمومنین مى فرماید عقیل را دیدم که در شدّت فقر به سر مى برد. او نزد من آمد و از من خواست که چند کیلو گندم از اموال بیت‏المال را به او و فرزندانش که مى دیدم از شدّت فقر موهایشان ژولیده شده و رنگ رخسارشان از شدت فقر نیلى بود (این وضعیت بسیارى از کودکان فقیر مدینه بود)، بدهم. عقیل مرتب اصرار مى کرد و من به او گوش مى دادم. عقیل فکر مى کرد که من دلم نرم شده و مرتب اصرار مى کرد. من آهنى را داغ کرده و به او نزدیک کردم. عقیل از گرماى آن فریادى کشید و من به او گفتم اى عقیل آیا از این آتش اندک مى ترسى در حالی که مرا بسوى آتشى که خداوند جبّار افروخته مى کشانى؟

داستان دیگر را امام علیه‏السلام این گونه نقل مى فرماید که شب هنگام شخصى نزد من آمد و ظرفى پر از حلوا برایم آورد. از او پرسیدم که آیا این زکات است یا صدقه یا هدیه؟ اگر زکات و صدقه است پس بدان که زکات و صدقه بر ما اهل بیت حرام است. او گفت: خیر یا امیرالمومنین نه زکات است و نه صدقه، بلکه هدیه‏اى است براى شما. به او گفتم: آیا براى فریب من از راه دین وارد شده‏اى؟ بخدا اگر هفت آسمان را به من بدهند که پوست جوى را از دهان مورچه‏اى بگیرم چنین نخواهم کرد (احتمالاً آن شخص خواسته‏اى خلاف قانون و عدالت داشته که امام این چنین پاسخ قاطعى به او داده است).