در مكتب اسلام، جهان هستی و موجودات در آن و بخصوص انسان، به سوی مقصدی معلوم در حركت است و چنین نیست كه عالم هستی در مسیری نامشخص و مبهم و بی هیچ هدفی در حركت باشد بلكه آفریدگار جهان، آن را به سوی مقصدی و هدفی معین و روشن رهنمون ساخته است.
اعتقاد به اصل هدفمندی عالم و عبث نبودن آفرینش آن، نقش مهمی در حیات انسان ایفا می‌كند و چنین انسانی هرگز جهان و زندگانی در آن را لغو و بیهوده نمی‌یابد بلكه سعی و تلاش او در این جهت است كه حیات و زندگی خویش را با نظام آفرینش هماهنگ سازد.
معنای هدف در كارهای خداوند و بشر
با اندكی تفكر و مطالعه در جهت شناخت خداوند متعال و انسان، به این نكته می‌رسیم كه تفاوت و روشنی میان خداوند و بشر وجود دارد. خداوند وجودی است كه از هیچ جهت محدودیت و نقصی نمی توانیم در او بیابیم و فقر و نیاز هرگز در ذات پاك خداوند تصور نمیشود. او وجودی است كه دارای همة صفات كمال می‌باشد و خالق همة جهان هستی است.
اما انسان بر عكس موجودی است كه مخلوق است و سراسر وجودش نیاز و احتیاج است و موجودی است كه هر لحظه به لحظه از عمرش احساس نیاز می‌كند بعنوان مثال حال انسان طوری است كه اگر مثلاً لحظه‌ای در جائی قرار گیرد كه هوا نداشته باشد این انسان حیاتش را از دست خواهد داد پس انسان موجودی است سراسر احتیاج و نیاز به خداوند متعال.
با توجه به این مطلب هدف در كارهای خداوند باید با معنای هدف در كارهای انسان متفاوت باشد. انسان همه كارهایش در جهت رفع نیازمندیهای مادی و معنوی است و هدفی جز در جهت رفع كمبودها و نقص‌ها از كارهایش ندارد اما نمیتوانیم این معنای از هدف را در كارهای خداوند مطرح كنیم چونكه همانطور كه گفته شد خداوند از هر نقص، نیاز و احتیاجی بدور است لذا نمی توانیم هدف در كار خداوند را در جهت رفع كمبود و نیازمندیها در نظر بگیریم بنابراین هدف در كارهای خداوند دارای معنی دیگری است و در واقع هدف او به نفع مخلوقات است یعنی خداوند كاری كه انجام می‌دهد در جهت فایده و سود رسانیدن به مخلوقات و موجودات عالم هستی است.
هدف از آفرینش و خلقت عالم چیست؟
این سؤال كه خداوند چه حكمت و مصلحتی در خلقت عالم در نظر داشته، برای كسی پیش می‌آید كه با دلایل عقلی و قطعی، خدائی یكتا كه دارای همه صفات كمال باشد را اثبات كرده باشد.
هر موجودی از گیاهان و حیوانات اعم از پرندگان و حشرات و حیوانات صحرا و دریا، برای هدف معینی خلق شده‌اند و به خوبی می‌بینیم كه هر كدام برای محیط و شرایط ویژه‌ای آفریده شده‌اند و هماهنگی كاملی با محیط خود دارند. و آنچه مورد نیازشان است در اختیارشان قرار داده شده است و اینكه هیچ موجودی بعد از آفرینش به حال خود رها نشده است یكی از نكاتی كه توجه ما را به اصل هدفمندی آفرینش موجودات سوق می‌دهد، توجه به وجود نظم در میان پدیده‌ها و هماهنگی در نظام طبیعت است اگر اندكی در كیفیت طلوع و غروب كردن خورشید و حركت ماه و ستارگان و نظم حاكم در روابط آنها دقت كنیم متوجه می‌شویم كه این نظم و حركت آنها بر اساس تدبیری صورت گرفته است و نمیشود بطور تصادفی و بی هیچ هدفی باشد. در قرآن كریم در پاسخ به این سؤال، آیات فراوانی وجود دارد. در مجموعه‌ای از آیات قرآن كریم آمده است كه آفرینش جهان هستی بر اساس حق استوار است یعنی بر باطل نبوده و از روی بازی و لهو و لعب صورت نگرفته است. و اینكه خداوند موجودات را به سوی هدف معینی راهنمایی و هدایت فرموده است.
در قرآن كریم آمده است «خداوند آسمانها و زمین و آنچه را كه میان آن دو است، جز به حق ... نیافریده است. و {با این همه} بسیاری از مردم لقای پروردگارشان را سخت منكرند». مطلب دیگر این است كه مطالعه اجمالی در جهان آفرینش، ما را از حقیقت روشنی آگاه می‌سازد و آن این است كه سراسر جهان محل رشد و پرورش موجودات و تكامل آنهاست. هر موجودی از جماد (مثل سنگ)، نبات (مثل گیاهان) و حیوان تا برسد به انسان كه شریف‌ترین مخلوقات است، همگی برای رسیدن به هدف و مقصد مشخص خلق شده‌اند و ابزار رشد و كمال هر موجودی در اختیارش قرار داده شده است و هر یك با برنامه مخصوصی به سوی كمال می شتابد.
همه موجودات جهان هر روز و هر لحظه از مرحله‌ای به مرحله‌ای دیگر از رشد و كمال می‌رسند مثلاً یك درخت برومند روز نخست یك سلولی بیش نبوده سپس به تدریج پس از طی مراحلی رشد كرده و به صورت عظیمترین درختِ جهان در آمده است و یا آن جاندار بزرگ در آغاز به صورت سلولی در رحم مادر یا در میان تخمی سربسته محبوس بود. بعداً در پرتو ارادة حكیمانه خداوند از پائین‌ترین مرحله به آخرین مرحله كمال شایستة خود رسیده است. انسان نیز جزئی از جهان آفرینش است و همین قانون نیز در مورد او برقرار است و هدف از آفرینش او جز این نیست كه به كمال شایسته و لایق به خود برسد و استعدادهای نهفتة خویش را شكوفا كند.
مطلب دیگری كه در پاسخ به این سؤال در آیات و روایات به آن اشاره شد این است كه جهان و بسیاری از موجودات آن به خاطر انسان آفریده شده‌اند یعنی موجودات عالم آفریده شده‌اند فقط برای یك موجود كه آن انسان است. همه موجودات در خدمت انسان هستند و انسان برای رفع نیازمندیهایش از آنها بهره گرفته و در مسیر كمال شایستة خود حركت می‌كند.
موجودات مادی و نظام دنیا با تمام وسعتش كه عبارتند از آسمانها و زمین و موجودات در آنها، همه برای این خلق شده‌اند تا زمینه ساز پیدایش و تكامل موجودی بنام انسان بشوند و نظام دنیا شكل گرفته تا انسان در این عالم استعدادهایش را شكوفا كند و با شركت در آزمایش الهی، قوای نهفتة خویش را به مرحله ظهور و تحقق برساند یعنی انسان رنگ خدایی به خود و كارهای خود ببخشد و طوری زندگی كند كه كارهای او مورد رضای خداوند باشد و صفات خداوند را از خود بروز دهد و به نمونه‌ای از انسان كامل تبدیل شود.
از این روست كه قرآن در آیاتی هدف از خلقت آسمانها و زمین و نعمتهای در آن را، آزمایش شدن بشر بیان می‌كند قرآن كریم در این باره می‌فرماید كه:
«و اوست كه آفرید آسمانها و زمین را ... تا بیازماید شما را كه كدامتان نیكوترید در كردار».یعنی خداوند خواهان این است كه بندگان او كارهایی كه انجام می‌دهند بر اساس دستورات الهی و مورد رضایت او و در جهت عبادت او یا در جهت خدمت به بندگان او باشد. در آیاتی دیگر،رسماً بیان می‌كند كه این عالم طبیعت از آسمانها و زمین و موجودات و نعمتهای الهی در آن،همه برای شما انسانها آفریده شده‌اند تا شما بهره مند گردید یعنی همه این موجودات و نعمتها در خدمت بشرند و زمینه ساز رشد و تعالی و كمال بشر می‌‌باشند. در سوره بقره آمده است «او خدایی است كه خلق كرد برای شما تمام آنچه كه در زمین است». شعر:
ابر و باد و مه و خورشید و فلك در كارند تا تو نانی به كف آری و به غفلت نخوری
نكته ای كه این بیت شعر در بیان آن است عدم غفلت انسان است یعنی ای انسان غفلت نكن از خالق خودت، غفلت نكن از وظیفه‌ای كه در برابر او داری، غفلت نكن نسبت به برادران دینی خود و ... امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ در تفسیر آیه می‌فرماید: او خدایی است كه خلق كرد برای شما تمام آنچه در زمین است برای اینكه عبرت بگیرد و به وسیله آن به بهشت و رضوان الهی برسید و از عذاب او دور شوید».
نتیجه
از آنچه گفته شد به این نتیجه می‌رسیم كه آفرینش عالم هستی، بر اساس هدف و مقصد روشن می‌باشد و آن هدف تكامل و رشد و شكوفایی در موجودات عالم است بلكه در جهت رشد و تكامل شریف‌ترین موجودات، بنام انسان می‌باشد و همه موجودات عالم خلقت رشد و تكامل آنها نیز در جهت فراهم آوردن زمینه برای رشد و شكوفایی انسان است. انسان می‌تواند با پرستش و عبادت خداوند و با انجام اعمالی كه مورد رضایت اوست رشد و تكامل یابد و به مقام قرب الهی و رضوان الهی برسد.
