در این مقاله با دو اصل از اصول مدیریت و رهبری از دیدگاه نهج البلاغه آشنا می شویم:

اصل رعایت فروتنى و عدالت

حضرت على "علیه السلام" در نامه بیست و هفتم خطاب به محمد بن ابو بكر چون او را حكومت مصر داد مى فرمایند:

'با آنان فروتن باش و نرمخو و هموار و گشاده رو و به یك چشم بنگر به همگان، خواه به گوشه چشم نگرى و خواه خیره شوى به آنان، تا بزرگان در تو طمع ستم بر ناتوانان نبندند و ناتوان از عدالت مایوس نگردند كه خداى تعالى مى پرسد از شما بندگان از خرد و درشت كارهاتان و از آشكار آن و نهان.' [شهیدى، سید جعفر، ص 289]

انصاف نیز اصلى است كه با اصل عدالت مترادف است. این اصل ناظر بر مجموعه اى از رفتار و كردار و گفتار عادلانه است كه اعمال آن موجب افزایش وفادارى و روح ایثار و از خود گذشتگى كاركنان نسبت به سازمان و هدف هاى آن مى شود.

حضرت خطاب به مالك اشتر مى فرمایند: - و از جانب خود و خویشان نزدیك و هر رعیتى كه دوستش مى دارى درباره ى مردم انصاف را از دست مده.

- و نیكوترین چیزى كه حكمرانان را خشنود مى دارد، بر پا داشتن عدل و دادگرى در شهرها و آشكار ساختن دوستى رعیت مى باشد.' [بهرنگى، محمد رضا، ص 255]

به نظر افلاطون چهار فضیلت اصلى وجود دارد: حكمت "فرزانگى"، شجاعت، اعتدال و عدالت.

باید دید هر یك از اینها در مدینه فاضله چه جایى دارد. حكمت در حكام قرار دارد. مدینه فاضله و فرزانه است كه حاكمان آن تدبیر نیكو داشته باشند. شجاعت در نزد كسانى كه از مدینه فاضله دفاع مى كنند، یافت مى شود و این شجاعت نه تنها به معناى دلیرى و جرات و شهامت در جنگ است، بلكه قدرت اراده و دقت در انجام وظیفه و تحمل شكیبایى است، اعتدال و میانه روى در این است كه یك طبقه نظارت كند و دیگران اطاعت نمایند، زیرا این ترتیب و نظم و انضباط و توازن و تعادل را ایجاد مى كند. اما عدالت در كجا است؟ یك اصل اساسى درباره ى تمام زندگى اجتماعى این است كه هر شخصى مرتبه ى شایسته و مناسب خود را در یك جامعه ى منظم داشته باشد و به مقام و موقعیت دیگران دست اندازى و تجاوز نكند. عدالت در قانون همین را معنى مى دهد.

'هر كس براى خود حقى دارد، اما نباید دیگران را از حقوقشان محروم كند، تنها بر این پایه است كه یك جامعه با نظم خوب امكان دارد.' [محتبوى، جلال الدین، فلسفه یا پژوهش حقیقت، ص 86]

اگر بخواهیم اصل رعایت فروتنى و عدالت محقق شود، باید به اصول اخلاقى حرفه اى در مدیریت منابع انسانى توجه كنیم.

نظر به اینكه مدیران منابع انسانى عمدتا در سرنوشت خدمتى كاركنان سازمانها نقش حساس و تعیین كننده دارند، رعایت جنبه هاى اخلاقى در این قلمرو از سایر حوزه هاى مدیریتى از اهمیت بیشترى برخوردار است.

از دیرباز رعایت اصول اخلاقى دهگانه زیر براى مدیران منابع انسانى در سازمان ها توصیه شده است:

1- همیشه مقام عالى انسانى را مد نظر داشته باشند.

2- در مورد منافع عموم براساس وجدان و بى نظرى اقدام كنند.

3- وظایف و مسئولیت هاى خود را بدون این كه بخواهند براى خود كسب موفقیت كنند، به نحو شایسته انجام دهند.

4- تلاش كنند كه اصل شایستگى را تعمیم دهند و از تبعیض دورى جویند.

5- رابطه حساس و حیاتى بین سازمان، كاركنان و جامعه را تشخیص دهند.

6- روشى را انتخاب كنند كه باعث تقویت و شكوفایى استعدادهاى بالقوه كاركنان گردد.

7- برنامه هایى را كه به مشاركت و تلاش هر چه بیشتر كاركنان منجر مى شود تقویت كنند.

8- به همان میزان كه نسبت به مدیران رده بالا احساس مسئولیت مى كنند، نسبت به همه كاركنان احساس مسئولیت داشته باشند و در احقاق حق كاركنان بكوشند.

9- راه حل هاى عادلانه و سازنده براى مسائل مربوط به مدیریت و كاركنان پیدا كنند.

10- نسبت به اطلاعاتى كه از زندگى خصوصى كاركنان در اختیار دارند، محرم باشند و این اطلاعات را در اختیار همه قرار ندهند. مگر آنكه صلاح كاركنان باشد.

شك نیست كه همه مسئولان و كارگزاران یك جامعه اسلامى باید به زیور اخلاق حسنه آراسته باشند، ولى اشخاصى كه مسئولیت مدیریت منابع انسانى را در سازمان ها به عهده دارند، به علت نقشى كه در سرنوشت خدمتى كاركنان به عهده دارند، بیش از سایر مدیران مورد اینگونه توصیه هاى اخلاقى هستند. [میرسپاسى، ناصر، مدیریت منابع انسانى و روابط كار، ص 16]

اصل نه افراط نه تفریط

حضرت على "علیه السلام" در قسمتى از خطبه شانزدهم مى فرمایند: الیمین و الشمال مظله و الطریق الوسطى هى الجاده 'انحراف به راست و چپ "افراط و تفریط" گمراهى و جاده ى اصلى راه وسط است. مسیر كتاب الهى و آثار رسالت از این جاده كشیده شده است. روزنه هاى نجات بخش سنت پیغمبر "صلی الله علیه و آله" به این جاده باز مى شود و راه سرنوشت كمال انسانى به این جاده منتهى مى گردد.' [جعفرى، محمد تقى، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، جلد سوم، ص 242]

حضرت در نامه بیست و یكم مى فرمایند:

فدع الاسراف مقتصدا 'میانه رو باش و از زیاده روى دست بردار.' [شهیدى، سید جعفر، ترجمه نهج البلاغه، نامه 21، ص 283]