یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوَاْ إِن تُطِیعُواْ الَّذِینَ كَفَرُواْ یَرُدُّوكُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَتَنقَلِبُواْ خَاسِرِینَ (آل عمران ـ 149)
اى كسانى كه ایمان آوردهاید اگر از كسانى كه كفر ورزیدهاند اطاعت كنید شما را از عقیدهتان باز مى گردانند و زیانكار خواهید گشت.
در شأن نزول این آیه مى خوانیم كه در جنگ احد، وقتى كه مسلمانان شكست خوردند، رهبر منافقان عبد اللَّه بن ابىّ فریاد زد: به برادران مشرك ملحق شوید و همان بت پرستى را ادامه دهید. (تفسیر مجمع البیان و نور الثقلین)
پیام های آیه:
1. خطر ارتداد و انحراف در كمین مومنان است. «الَّذِینَ آمَنُوا»، «یَرُدُّوكُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ»
2. در فراز و نشیب ها، مراقب وسوسه هاى دشمن باشید، مبادا كمكم به آنان گرایش پیدا كنید. «إِنْ تُطِیعُوا الَّذِینَ كَفَرُوا»
3. كفر پس از ایمان، ارتجاع و سقوط است. «عَلى أَعْقابِكُمْ»، «خاسِرِینَ»
4. خسارت واقعى، به هدر دادن سرمایه هاى ایمانى، فكرى و روحى است، از دست دادن بهشت و گرفتن دوزخ است. «فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ»
5. شكست در میدان جنگ خسارت نیست، شكست اعتقادى و ارتداد، خسارتى بس بزرگ است. «فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ»
بَلِ اللّهُ مَوْلاَكُمْ وَهُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ (آل عمران ـ 150)
آرى خدا مولاى شماست و او بهترین یارى دهندگان است.
پیام های آیه:
1. ولایت و اطاعت، در خداوند منحصر است. «بَلِ اللَّهُ مَوْلاكُمْ»
2. ولىّ گرفتن خداوند، سبب پیروزى شماست. «مَوْلاكُمْ وَ هُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ»
سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ كَفَرُواْ الرُّعْبَ بِمَا أَشْرَكُواْ بِاللّهِ مَا لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَبِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ (آل عمران ـ 151)
به زودى در دل هاى كسانى كه كفر ورزیدهاند بیم خواهیم افكند زیرا چیزى را با خدا شریك گردانیدهاند كه بر [حقانیت] آن [خدا] دلیلى نازل نكرده است و جایگاهشان آتش است و جایگاه ستمگران چه بد است.
پس از شكست مسلمانان در احد، ابوسفیان و لشكریانش كه هنوز در اطراف مدینه بودند، گفتند: مسلمان ها نابود شدند و باقیمانده آنان گریختند، خوب است بازگردیم و آنها را ریشه كن كنیم. ولى خداوند آن چنان رعبى در دل آنان افكند كه مانند شكست خوردگان به مكّه بازگشتند، چون نگران حمله مسلمانان بودند. (مناقب، ج 1، ص 126)
پیامهای آیه:
1. خداوند، مسلمانان را با القاى ترس بر قلب دشمن یارى مى كند. «سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ كَفَرُوا الرُّعْبَ»
2. تكیه به غیر خدا، شرك و عامل ترس است. همان گونه كه ایمان و یاد خدا عامل اطمینان مى باشد. «الرُّعْبَ بِما أَشْرَكُوا»
3. مشرك، بر ادّعاى شرك برهان ندارد. «ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً»
4. اصول عقاید باید بر اساس منطق و استدلال باشد. «لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً»
تفسیر اجمالی آیات:
این آیات همانند آیات گذشته بعد از جنگ احد و براى تجزیه و تحلیل روى حوادث جنگ نازل گردیده است، وضع آیات گذشته و این آیات نیز گواه بر این حقیقت است.
چنین به نظر مى رسد كه بعد از پایان جنگ احد دشمنان اسلام با یك سلسله تبلیغات مسموم كننده در لباس نصیحت و دلسوزى، تخم تفرقه در میان مسلمانان مى پاشیدند و با استفاده از وضع نامساعد روانى عدهاى از مسلمانان تلاش مى كردند كه آنها را نسبت به اسلام بدبین كنند.
شاید یهود و مسیحیان نیز در این قسمت با منافقان همكارى داشتند، همان طور كه در میدان احد نیز با دامن زدن به شایعه بى اساس كشته شدن پیغمبر صلی الله و علیه وآله براى تضعیف روحیه مسلمانان كوشش مىكردند.
آیه نخست به مسلمانان اخطار مى كند و از پیروى آنها بر حذر مى دارد و مى گوید: اگر از كفار پیروى كنید شما را به عقب بر مى گردانند و پس از پیمودن راه پر افتخار تكامل معنوى و مادى در پرتو تعلیمات اسلام، به نقطه اول كه نقطه كفر و فساد بود سقوط مى دهند و در این موقع بزرگترین زیانكارى دامنگیر شما خواهد شد چه زیانى از این بالاتر كه انسان اسلام را با كفر و سعادت را با شقاوت و حقیقت را با باطل معاوضه كند.
سپس تاكید مى كند كه شما بالاترین پشتیبان و بهترین یاور را دارید مى گوید: " بَلِ اللَّهُ مَوْلاكُمْ وَ هُوَ خَیْرُ النَّاصِرِینَ": خدا پشتیبان و سرپرست شما است و او بهترین یاوران است، یاورى است كه هرگز مغلوب نمى شود و هیچ قدرتى با قدرت او برابرى ندارد در حالى كه یاوران دیگر ممكن است گرفتار شكست و نابودى شوند.
سَنُلْقِی فِی قُلُوبِ الَّذِینَ كَفَرُوا الرُّعْبَ.
در اینجا اشاره به نجات معجزه آساى مسلمانان بعد از جنگ احد مى كند و یكى از موارد حمایت و نفرت خود را از آنان بازگو مى نماید و آنها را نسبت به آینده دلگرم مى سازد و وعده پیروزى مى دهد، زیرا همان طور كه در داستان احد گفتیم بت پرستان مكه با اینكه در جنگ احد پیروزى چشمگیرى پیدا كرده بودند و لشكر اسلام ظاهراً از هم متلاشى شده بود مى بایست در بازگشت به سوى میدان و از بین بردن باقیمانده قدرت مسلمین و حتى غارت كردن مدینه و كشتن شخص پیامبر كه از بى اساس بودن شایعه شهادت او آگاه شده بودند كمترین تردیدى به- خود راه ندهند.
اما خداوند ترس و وحشت عجیبى در دل هاى آنها افكند، ترس و وحشت بى دلیلى كه خاصیت كفر و بت پرستى و خرافه پرستى بود، سراسر وجود آنان را فرا گرفت به طورى كه در روایات مى خوانیم: آنها هنگامى كه از احد بازگشتند و به نزدیكى مكه رسیدند درست شكل و قیافه یك لشكر شكست خورده را داشتند.
آیه فوق مى گوید: ما به زودى در دل كفار رعب و وحشت مى افكنیم (یعنى همانطور كه در پایان جنگ احد افكندیم و نمونه آن را با چشم خود دیدید) بنابراین به آینده خویش امیدوار باشید.
جالب اینكه علت افكندن رعب و ترس را در دل هاى آنها چنین بیان مىكند:
"بِما أَشْرَكُوا بِاللَّهِ ما لَمْ یُنَزِّلْ بِهِ سُلْطاناً":" به این جهت كه آنها چیزهایى را بدون دلیل شریك خدا قرار داده بودند" در حقیقت مردمى كه خرافى هستند و تابع دلیل و برهان نمى باشند و كاهى را در نظر خود كوه مى كنند و سنگ و چوبى را معبود و پروردگار خویش مى دانند، در برابر حوادث بسیار ناتوانند زیرا خیلى زود گرفتار اشتباه محاسبه مى شوند و اگر یك حادثه جزئى در زندگى آنها رخ دهد و مثلاً بشنوند، مسلمانان مدینه همراه مجروحان میدان جنگ بار دیگر به میدان احد بر مى گردند این موضوع بسیار بزرگ در نظرشان جلوه مى كند و سخت از آن به وحشت مى افتند، همانطور كه در دنیاى امروز نیز افراد قدرتمندى را مشاهده مى كنیم كه از كوچكترین حادثه وحشت دارند و از كاه كوهى مى سازند زیرا تكیه- گاه محكمى در زندگى براى خود انتخاب نكردهاند.
وَ مَأْواهُمُ النَّارُ وَ بِئْسَ مَثْوَى الظَّالِمِینَ: این افراد به خود و به اجتماع خود ستم كردهاند و بنابراین جایگاهى جز آتش نخواهند داشت و چه بد جایگاهى است.
پیروزى از طریق ترس دشمن
در روایات متعددى مى خوانیم كه پیغمبر مىفرمود: یكى از امتیازاتى كه خداوند به من داده است این است كه مرا به وسیله انداختن ترس در دل دشمن پیروزى داده است. (به كتاب خصال و تفسیر مجمع البیان مراجعه شود)
این موضوع اشاره به یكى از عوامل مهم پیروزى در جنگ ها مى كند كه مخصوصاً امروز بسیار مورد توجه است كه یكى از مهمترین عوامل پیروزى، روحیه سرباز است و آن قدر كه روحیه عالى سربازان در پیروزى تاثیر دارد كمّ و كیف آنها و چگونگى سلاح آنها اثر ندارد.
اسلام با تقویت روح ایمان و عشق به جهاد و افتخار به شهادت و اتكاى به خداوند قادر منان این روح را در مجاهدان خود به عالی ترین وجه پرورش داد در حالى كه بت پرستان خرافى كه تكیه گاهشان بت هاى بى اراده و بى جان بود و عقیده به معاد و زندگى پس از مرگ نداشتند و خرافات افكار آنها را آلوده كرده بود، روحیهاى ضعیف و ناتوان داشتند و یكى از عوامل موثر پیروزى مسلمانان بر آنها همین تفاوت روحیه بود.
