به هر شعار و شعاردهندهاى اطمینان نكنید، در میدان عمل، مردان آزموده مى شوند.
وَلَقَدْ كُنتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِن قَبْلِ أَن تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ وَأَنتُمْ تَنظُرُونَ (آل عمران ـ 143)
همانا شما مرگ (و شهادت) را (پس از جنگ بدر) پیش از آنكه با آن روبرو شوید سخت آرزو مى كردید، پس آن را (در جنگ احد) دیدید، ولى (ناخوشایند به آن) نگاه مى كردید.
سخنان تو خالى
بعد از جنگ بدر و شهادت پر افتخار جمعى از مسلمانان عدهاى در جلسات، مى نشستند و پیوسته آرزوى شهادت مى كردند كه اى كاش این افتخار در میدان بدر نصیب ما نیز شده بود، مطابق معمول در میان آنها جمعى صادق بودند و عدهاى متظاهر و دروغگو، و یا در شناسایى خود در اشتباه بودند، اما چیزى طول نكشید كه جنگ وحشتناك احد پیش آمد.
مجاهدان راستین با شهامت فوق العاده جنگیدند و شربت شهادت نوشیدند و به آرزوى خود رسیدند اما جمعى از دروغگویان هنگامى كه آثار شكست را در ارتش اسلام مشاهده كردند از ترس كشته شدن، فرار كردند.
این آیه آنها را سرزنش مى كند و می گوید شما كسانى بودید كه آرزوى مرگ و شهادت در راه خدا را در دل مى پروراندید پس چرا آن موقع كه با چشم خود محبوب خویش را در برابر خود دیدید فرار كردید؟
در زیارت شهداى كربلا مى گوییم: اى كاش ما با شما بودیم و به شهادت مىرسیدیم. هیچ فكر كردهایم كه در مقام عمل، ما چه مى كنیم؟!
بحث لغوی:
تمنون: آرزو مى كردید. تمنى: آرزو كردن (قاموس قرآن).
پیامهای آیه:
1ـ فریب آرزوهاى خود را نخورید و به هر شعار و شعاردهندهاى اطمینان نكنید. «وَ لَقَدْ كُنْتُمْ»، «فَقَدْ رَأَیْتُمُوهُ ...»
2ـ در میدان عمل، مردان آزموده مى شوند. «رَأَیْتُمُوهُ»، «وَ أَنْتُمْ تَنْظُرُونَ»
وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِن مَّاتَ أَوْ قُتِلَ انقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَن یَنقَلِبْ عَلَىَ عَقِبَیْهِ فَلَن یَضُرَّ اللّهَ شَیْئًا وَسَیَجْزِی اللّهُ الشَّاكِرِینَ (آل عمران ـ 144)
و محمّد جز پیامبرى نیست كه پیش از او نیز پیامبران (دیگرى آمده و) در گذشتهاند. (بنابراین مرگ براى انبیاء نیز بوده و هست،) پس آیا اگر او بمیرد و یا كشته شود، شما به (آئین) گذشتگان خود بر مى گردید؟ و هر كس به عقب برگردد، پس هرگز هیچ ضررى به خداوند نمى زند و خداوند به زودى پاداش شاكران را خواهد داد.
فردپرستی ممنوع
با استفاده از حوادث جنگ احد آیه حقیقت دیگرى را به مسلمانان مى آموزد و آن اینكه اسلام آئین فرد پرستى نیست و به فرض كه پیامبر در این میدان شربت شهادت مى نوشید، وظیفه مسلمانان بدون تردید ادامه مبارزه بود، زیرا با مرگ یا شهادت پیامبر، اسلام پایان نمى یابد بلكه آئین حقى است كه تا ابد جاویدان خواهد ماند.
مسئله فرد پرستى یكى از بزرگترین خطراتى است كه مبارزات هدفى را تهدید مىكند، وابستگى به شخص معین اگر چه پیامبر خاتم باشد مفهومش پایان یافتن كوشش و تلاش براى پیشرفت، به هنگام از دست رفتن آن شخص است و این وابستگى یكى از نشانههاى بارز عدم رشد اجتماعى است.
مبارزه پیامبر صلی الله علیه و آله با فرد پرستى یكى دیگر از نشانههاى حقانیت و عظمت او است زیرا اگر او به خاطر شخص خویش قیام كرده بود لازم بود این فكر را در مردم تقویت كند كه همه چیز به وجود او بستگى دارد و اگر او از میان برود همه چیز پایان خواهد یافت، ولى رهبران راستین همانند پیغمبر اكرم صلی الله و علیه وآله هیچ گاه مردم را به چنین افكارى تشویق نمى كنند، بلكه به شدت با آن مبارزه مى كنند، و به آنها مى گویند: هدف ما، از خود ما بالاتر است و هرگز با نابودى ما نابود نخواهد شد و لذا قرآن با صراحت در آیه فوق مىگوید:
"محمد تنها فرستاده خدا است، پیش از او هم فرستادگانى بودند كه از دنیا رفتند آیا اگر او بمیرد یا كشته شود باید شما سیر قهقرایى كنید؟ و به آئین بت پرستى باز گردید؟"
جالب توجه اینكه: در آیه براى بیان سیر قهقرایى جمله "انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ" به كار رفته است، زیرا "اعقاب" جمع "عقب" (بر وزن خشن) به- معنى پاشنه پا است بنابراین "انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ" به معنى "عقب گرد مىكنید" مى باشد و آن تصویر روشنى است از سیر قهقرایى و ارتجاع به معنى واقعى است منتها از كلمه ارتجاع صریح تر و روشن تر است.
وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً سپس مى فرماید: آنها كه عقب گرد كنند و به دوران كفر و بت پرستى باز گردند تنها به خود زیان مى رسانند نه به خدا؛ زیرا با این عمل نه تنها چرخ هاى سعادت خود را متوقف مىسازند بلكه آنچه را بدست آوردهاند نیز به سرعت از دست خواهند داد.
وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاكِرِینَ در پایان آیه به اقلیتى كه در جنگ احد على رغم همه مشكلات و انتشار خبر شهادت پیغمبر، دست از جهاد برنداشتند اشاره كرده و كوشش هاى آنها را مىستاید و آنها را به عنوان شاكران و كسانى كه از نعمت ها در راه خدا استفاده كردند معرفى مى كند و مى گوید: خداوند این شاكران را پاداش نیك مى دهد.
درسى را كه این آیه در باره مبارزه با فرد پرستى مى دهد درسى است براى همه مسلمانان در همه قرون و اعصار، آنها باید از قرآن بیاموزند كه مسائل هدفى هرگز نباید قائم به شخص یا اشخاص باشد بلكه باید بر محور یك سلسله اصول و تشكیلات ابدى دور بزند كه با تغییر افراد یا فوت آنان حتى اگر پیامبر بزرگ خدا باشد آن كار تعطیل نگردد، اصولا رمز بقاى یك مذهب و یا یك تشكیلات همین است، بنابراین برنامهها و تشكیلاتى كه قائم به شخص هستند تشكیلاتى ناسالم و غیر طبیعى محسوب مى شوند كه به زودى متلاشى خواهند شد.
اما متاسفانه و روی هم رفته غالب تشكیلات جوامع اسلامى هنوز قائم به اشخاص است و به همین دلیل بسیار زود از هم مى پاشد، مسلمانان باید با الهام از آیه فوق موسسات گوناگون خود را آنچنان پى ریزى كنند كه از اشخاص لایق كاملاً بهرهگیرى شود اما در عین حال وابسته به شخص آنها نباشد.
بحث روایی:
امام صادق علیه السلام فرمود: حساب قتل از مرگ جداست، و هر شهیدى در آینده تاریخ برگشته و دوباره خواهد مرد. زیرا قرآن مىفرماید: «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» (انبیاء، 35) (تفسیر عیّاشى، ج 2، ص 113)
بحث لغوی:
خلت: خلاء و خلو: خالى شدن در مورد گذشت زمان نیز بكار مىرود.
اعقاب: عقب (بفتح اول و كسر دوم): پاشنه. جمع آن اعقاب. مراد از «رد بر اعقاب» بر گرداندن به حالت كفر است.
عقبیه: «انقلب على عقبیه» یعنى: بر دو پاشنه خود بگردید. مراد از آن برگشتن به حالت اولیه است.
پیام های آیه:
1ـ وظیفه پیامبر، ابلاغ پیام خداست. ما هستیم كه باید راهش را ادامه دهیم. «وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ»
2ـ مگر با مرگِ انبیاى قبل، پیروانشان از دین برگشتند؟! «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ ...»
3ـ جامعهى اسلامى باید چنان تشكّل و انسجامى داشته باشد كه حتّى رفتن رهبر به آن ضربهاى نزند. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ»
4ـ پیامبر اسلام صلى اللَّه علیه و آله نیز تابع سنّتهاى الهى و قوانین طبیعى همچون مرگ و حیات است. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ»
5ـ انتشار شایعه، از حربه هاى دشمن است. «ماتَ أَوْ قُتِلَ» (با توجّه به شأن نزول)
6ـ عمر پیامبر محدود است، نه راه او. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ»
7ـ فردپرستى ممنوع. راه خدا كه روشن شد، آمد و رفت افراد نباید در پیمودن خط الهى ضربه وارد كند. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ»
8ـ ایمان خود را چنان ثابت و استوار سازید كه حوادث تاریخ آن را نلرزاند. «أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ»
9ـ دست برداشتن از خط انبیاء، سقوط و عقبگرد است. «انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ»
10ـ كفر مردم، ضررى براى خداوند ندارد. «فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ»
11ـ مقاومت در راه حق، بهترین نوع شكر عملى است كه پاداشش با خداست. «سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاكِرِینَ»
