فرقان بر دو قسم است: یکی به معنای قرآن که همان فرقان بیرونی است و دیگری به معنای نیروی علمی یا گرایش عملی که همان فرقان درونی است، پس قرآن که کتابی است پیچیده و پوشیده به حق و مصاحب آن، حقّ محض است: (وَبِالْحَقِّ أَنزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ) (سوره إسراء آیه 105) و معیار تشخیص حق و باطل خواهد بود.

«فرقان» یکی از اسامی و صفات قرآن است که در آیه نخست سوره فرقان آمده است: «تَبَارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا»؛ «بزرگ (و خجسته) است کسی که بر بنده خود فرقان (کتاب جداسازنده حق از باطل) را نازل فرمود تا برای جهانیان هشدار دهنده‏ای باشد».

ظاهراً منظور از «الفرقان» در آیه 185 سوره بقره و آیه 43 سوره آل‌عمران نیز «قرآن» است.

«فرقان» از «فرق» به معنای «هرچه که با آن حق از باطل جدا شود» مشتق شده است.

در نامیدن قرآن به «فرقان» وجوهی گفته‌اند؛ نظریه معروف آن است که چون قرآن؛ فارق میان حق و باطل است و آن دو را از هم مشخص می‌سازد «فرقان» نامیده شده است.

آرای دیگر در این زمینه به ‌شرح ذیل است:

1. چون قرآن در طول 23 سال به صورت پراکنده به تدریج نازل شده است (اسراء// 106)؛

2. چون از دیگر معجزات، جدا و بر صفحه و پهنه روزگار باقی است؛

3. قرآن فارق و جداکننده حلال از حرام، راست از دروغ، صالح از طالح، صواب از خطا، مۆمن از کافر، راه هدایت از ضلالت و راه بهشت از دوزخ است؛

4. چون قطعات، سوره‌ها و آیات قرآن جدای از هم نازل شد؛

5. برای این‌ که قرآن از مقام الوهیت صادر و بر قلب خاتم انبیاء نازل شده است.

قرآن، فرقانِ حقّ و باطل

همان طور که گفتیم واژه «فرقان» در قرآن کریم به معنای چیزی است که حقّ و باطل را از یکدیگر جدا می ‌سازد و مصادیق فراوانی دارد؛ برای مثال قرآن کریم، جنگ بدر را که عامل جدایی جبهه شرک از جبهه ایمان گردید: «یوم الفرقان» می‌نامد: (وَمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا یَوْمَ الْفُرْقَانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ) (سوره انفال، آیه 41)، چنانکه به نیروی علمی با گرایشی عملی که در عقل و قلب سالکان پدید می ‌آید و صحیح و ناصحیح را به آنان می ‌فهماند، کلمه فرقان اطلاق شده است.

خدای سبحان کلام خود را فرقان می‌ نامد، زیرا در پرتو روشن‌ گری ‌های آیات نورانی این کتاب، حقّ به وضوح از باطل جدا می ‌شود: (تَبَارَكَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِیَكُونَ لِلْعَالَمِینَ نَذِیرًا ). (سوره فرقان، آیه 1)

فرقان بر دو قسم است: یکی به معنای قرآن که همان فرقان بیرونی است و دیگری به معنای نیروی علمی یا گرایش عملی که همان فرقان درونی است، پس قرآن که کتابی است پیچیده و پوشیده به حق و مصاحب آن، حقّ محض است: (وَبِالْحَقِّ أَنزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ) (سوره إسراء آیه 105) و معیار تشخیص حق و باطل خواهد بود.

خدای سبحان درباره فرقان درونی می‌فرماید: (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ). (سوره بقره، آیه 185)

ماه رمضان [همان ماه] است که در آن، قرآن فرو فرستاده شده است، [کتابی] که مردم را راهبر، و [متضمّن] دلایل آشکار هدایت، و [میزان] تشخیص حق از باطل است.)

در این کریمه اوصاف «هدایت»، «بیّنه» و «فرقان» برای قرآن کریم ذکر شده‌است. قرآن کریم اثری عمومی دارد که هدایت عامّه مردم و نشان دادن راه و جداسازی آن از چاه است و اثری خصوصی که فرقان علمی و عملی است و انسان سالک، شایستگی دریافت آن را می‌یابد.

در پرتو فرقان علمی، انسان سالک، هم از نظر عقل و استدلال نیروی تشخیص می ‌یابد و می ‌تواند مسائل را خوب بفهمد و هم از نظر کشف و شهود، دیده بصیرتش گشوده می ‌شود، نخست در خواب و سپس در بیداری، حالات خوبی نصیب او می ‌شود و حقایقی برایش متمثّل می ‌شود که دیگران از مشاهده آنان محرومند.

ثمره فرقان علمی آن است که چنین سالکی، خواه با علم حصولی و خواه با علم حضوری، توان تشخیص بین حقّ و باطل را دارد و اگر به این بصیرت علمی حرمت نهاد و به آنچه فهمید، عمل کرد، رفته رفته فرقان عملی به او اعطا می‌ شود.

فرقان عملی همان گرایش قلبی به حقّ و گریز و دوری از باطل است. انس با قرآن و نفوذ معارف آن در دل و جان، موجب می‌ شود که انسان، زشتی و پلیدی گناه را ببیند و بوی بَد گناهان، شامّه روحش را آزرده سازد، چنانکه انسان از بوی مردار آزرده می‌ گردد: (یِا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إَن تَتَّقُواْ اللّهَ یَجْعَل لَّكُمْ فُرْقَانًا) (سوره انفال، آیه 29)؛ اگر درمسیر تقوا قرار گیرید، خدا به شما فرقان حق و باطل می‌ دهد.

البته این فرقان و گرایش درونی از شئون عقل عملی است که درباره آن فرموده‌اند: «العقل... ما عبد به الرحمن واكتسب به الجنان»؛ عقل چیزی است که به وسیله آن خدای رحمان عبادت، و بهشت و جنان کسب می‌ شود.

پس فرقان علمی گاهی به صورت برهان حصولی است و گاهی به صورت وجدان حضوری و فرقان علمی، همان گرایش به محاسن و گریز از زشتی‌ ها، پس از بوییدن عطر اول و تعفّن دوم است.