مسائل اخلاقى و اقتصادى، در یك نظام دفاعى موثّر است. جامعهاى كه افرادش اهل اخلاص و ایثار، و سبقت در كارهاى خیر، و اطاعت از رهبر باشند، در جنگ هم موفّق خواهند بود، ولى جامعهى پول پرست و بخیل و نافرمان و مصرّ بر ارتكاب گناه، یقیناً شكست خواهد خورد.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَأْكُلُواْ الرِّبَا أَضْعَافًا مُّضَاعَفَةً وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (آل عمران ـ 130)
اى كسانى كه ایمان آوردهاید ربا را [با سود] چندین برابر مخورید و از خدا پروا كنید باشد كه رستگار شوید.
این آیه همراه با هشت آیه ى بعد، در میان آیات جنگ احد قرار گرفته است. شاید این امر به این جهت باشد كه مسائل اخلاقى و اقتصادى، در یك نظام دفاعى موثّر است.
جامعهاى كه افرادش اهل اخلاص و ایثار، و سبقت در كارهاى خیر، و اطاعت از رهبر باشند، در جنگ هم موفّق خواهند بود، ولى جامعهى پول پرست و بخیل و نافرمان و مصرّ بر ارتكاب گناه، یقیناً شكست خواهد خورد.
پیام های آیه:
1ـ ایمان، زیر بناى عمل به دستورات است. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا»
2ـ قبل از تحریم ربا، نمونه هاى زشت و برجسته آن تحریم شد. «أَضْعافاً مُضاعَفَةً»
3ـ رعایت تقوى در مسائل اقتصادى به شدّت لازم است. «لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا»، «اتَّقُوا اللَّهَ»
4ـ رستگارى با ربا خوارى بدست نمى آید، بلكه با تقوا حاصل مى شود. «لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا»، «وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»
وَاتَّقُواْ النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِینَ (آل عمران ـ 131)
و از آتشى كه براى كافران آماده شده است بترسید.
پیام های آیه:
1ـ ربا خوارى یك نوع كفر است. «لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا»، «أُعِدَّتْ لِلْكافِرِینَ»
2ـ مسلمان رباخوار، همان عذابى را مى بیند كه براى كافر فراهم شده است. «أُعِدَّتْ لِلْكافِرِینَ»
3ـ دوزخ، براى كافران فراهم شده و اگر مسلمانانى گرفتار آن شوند، به خاطر تشابه عملى آنان با كفّار است. «أُعِدَّتْ لِلْكافِرِینَ»
وَأَطِیعُواْ اللّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (آل عمران ـ 132)
خدا و رسول را فرمان برید باشد كه مشمول رحمت قرار گیرید.
پیام های آیه:
1ـ دستورات و فرامینِ حكومتى پیامبر صلى اللَّه علیه و آله، همچون فرمان خدا واجب الاطاعة است. «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ»
2ـ رباخوارى، عصیان و طغیان در برابر خدا و رسول است. «لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا»، «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ»
3ـ كسى كه به خاطر اطاعت از فرمان خدا و رسول، دست از ربا خوارى بر دارد و به مردم رحم كند، مورد رحمت قرار خواهد گرفت. «أَطِیعُوا»، «تُرْحَمُونَ»
4ـ پیروى از خدا و رسول، رمز نجات از دوزخ است. «اتَّقُوا النَّارَ»، «وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ»
5ـ نتیجهى پیروى از خدا و رسول، به خود انسان برمىگزیند گردد، نه به خدا و رسول. «لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»
6ـ اطاعت از خدا، بى پاداش نیست، بلكه وسیله و بستر دریافت رحمت اوست. «أَطِیعُوا»، «لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»
نکاتی از تفسیر اجمالی:
آیات گذشته درباره غزوه "احد" و حوادث مربوط به آن، و درس هاى گوناگونى است كه مسلمانان از آن حادثه فرا گرفتند، ولى این سه آیه و شش آیه بعد از آن محتوى یك سلسله برنامه هاى اقتصادى، اجتماعى و تربیتى است، و پس از پایان این نه آیه، مجدّداً حوادث مربوط به جنگ احد عنوان مى گردد.
تحریم ربا خوارى در چند مرحله
مى دانیم روش قرآن در مبارزه با انحرافات ریشه دار اجتماعى این است كه تدریجاً زمینه سازى مى كند، و افكار عموم را تدریجاً به مفاسد آنها آشنا مى سازد و آن گاه كه آمادگى براى پذیرفتن تحریم نهایى حاصل شد قانون را به صورت صریح اعلام مى كند (مخصوصاً در مواردى كه آلودگى به گناه زیاد و وسیع باشد.)
و نیز مى دانیم: عرب، در زمان جاهلیت آلودگى شدیدى به ربا خوارى داشت و مخصوصاً محیط مكه محیط ربا خواران بود، و سرچشمه بسیارى از بدبختی هاى اجتماعى آنها نیز همین كار زشت و ظالمانه بود، به همین دلیل قرآن براى ریشه كن ساختن ربا خوارى حكم تحریم را در چهار مرحله بیان كرده است:
1- در آیه 39 سوره روم نخست درباره "ربا" به یك پند اخلاقى قناعت شده آنجا كه مى فرماید: وَمَا آتَیْتُم مِّن رِّبًا لِّیَرْبُوَ فِی أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا یَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَیْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ
و به این طریق اعلام مى كند كه تنها از دیدگاه افراد كوته بین است كه ثروت ربا خواران از راه سود گرفتن افزایش مى یابد، اما در پیشگاه خدا چیزى بر آنها افزوده نمى شود بلكه زكات و انفاق در راه خدا است كه ثروت ها را افزایش مى دهد.
2- در سوره نساء آیه 161 ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط یهود به عادت زشت ربا خوارى آنها اشاره كرده و مى فرماید: وَأَخْذِهِمُ الرِّبَا وَقَدْ نُهُواْ عَنْهُ:
"یكى دیگر از عادات بد آنها این بود كه ربا مى خوردند با اینكه از آن نهى شده بودند".
3- در آیه مورد بحث چنان كه ضمن تفسیر آن خواهیم گفت، حكم تحریم ربا صریحاً ذكر شده، اما تنها به یك نوع از انواع ربا كه نوع شدید و فاحش آن است اشاره شده است.
4- بالأخره در سوره بقره آیات 275 تا 279 هرگونه رباخوارى به شدت ممنوع اعلام شده و در حكم جنگ با خدا ذكر گردیده است.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً ...
گفتیم در این آیه اشاره به تحریم رباى فاحش شده و با تعبیر"اضعافا مضاعفه" بیان گردیده است.
منظور از رباى فاحش این است كه سرمایه به شكل تصاعدى در مسیر ربا سیر كند یعنى سود در مرحله نخستین با اصل سرمایه ضمیمه شود و مجموعاً مورد ربا قرار گیرند، و به همین ترتیب در هر مرحله،"سود به اضافه سرمایه"، سرمایه جدیدى را تشكیل دهد، و به این ترتیب در مدت كمى از راه تراكم سود مجموع بدهى بدهكار به چندین برابر اصل بدهى افزایش یابد و به كلى از زندگى ساقط گردد.
به طورى كه از روایات و تواریخ استفاده مى شود در زمان جاهلیت معمول بود كه اگر بدهكار در رأس مدت نمى توانست بدهى خود را بپردازد از طلبكار تقاضا مى كرد كه مجموع سود و اصل بدهى را به شكل سرمایه جدیدى به او قرض بدهد و سود آن را بگیرد!، در عصر ما نیز در میان رباخواران این رباخوارى بسیار ظالمانه فراوان است.
وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ در پایان آیه مى فرماید: "اگر مى خواهید رستگار شوید باید تقوا را پیشه كنید و از این گناه بپرهیزید".
وَ اتَّقُوا النَّارَ الَّتِی أُعِدَّتْ لِلْكافِرِینَ این آیه مجددا حكم تقوا را تاكید كرده و از آتشى كه در انتظار كافران است بر حذر مىدارد.
از تعبیر "كافران" استفاده مى شود كه اصولاً رباخوارى با روح ایمان سازگار نیست و ربا خواران از آتشى كه در انتظار كافران است سهمى دارند! و نیز استفاده مى شود كه آتش دوزخ اصولاً براى كافران آماده شده و گناهكاران و عاصیان به همان مقدار كه شباهت و هماهنگى با كافران دارند سهمى از آن خواهند داشت.
وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ تهدید آیه سابق با تشویقى كه در این آیه براى مطیعان و فرمانبرداران ذكر شده تكمیل مى گردد و مى فرماید:" فرمان خدا و پیامبر را اطاعت كنید و ربا خوارى را ترك گوئید تا مشمول رحمت الهى شوید".
بحث لغوی:
ربوا: ربو در اصل به معنى زیادت، افزونى و بالا آمدن است.
اضعافا: ضعف (به كسر اول) به معنى دو برابر یا بیشتر است جمع آن اضعاف مىباشد.
اعدت: این كلمه از عتاد به معنى آماده شدن است.
تفلحون: افلاح به معنى رستگارى است «فلح یفلح» باین معنى نیامده است.
