كعبه، اوّلین خانه اى است كه براى عبادت و نیایش مردم بنا نهاده شده است، خیر و بركت آن، تنها براى مومنان یا نژاد خاصّى نیست، بلكه براى همگان است و قطعاً كعبه، مایهى هدایت مردم است.
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِینَ (آل عمران ـ 96)
در حقیقت نخستین خانهاى كه براى [عبادت] مردم نهاده شده همان است كه در مكه است و مبارك و براى جهانیان [مایه] هدایت است.
نکات آیه:
یكى از ایرادهاى بنى اسرائیل این بود كه چرا مسلمانان با توجّه به قدمت بیت المقدس كه هزار سال قبل از میلاد توسط حضرت سلیمان ساخته شده است، آن را كنار گذاشته و كعبه را قبله ى خود قرار دادهاند.
این آیه در پاسخ آنان مى فرماید: كعبه از روز نخستین، اوّلین خانه عبادت بوده و قدمت آن بیشتر از هر جاى دیگر است.
امام صادق علیه السلام با توجّه به جملهى «أَوَّلَ بَیْتٍ» فرمودند: چون مردم مكّه بعد از كعبه گرد آن جمع شدهاند، پس حقّ اولویّت با كعبه است و لذا براى توسعهى مسجد الحرام مى توان خانههاى اطراف كعبه را به نفع حرم خراب كرد. «1»
تفسیر المیزان مىگوید: روایات «دحو الارض» («دَحوُ الارض» به معنى گسترش زمین از زیر خانه كعبه است) «2» بسیار است و هیچ دلیل علمى كه مغایر آن باشد، پیدا نشده و با قرآن نیز مخالفتى ندارد.
حضرت على علیه السلام در نهج البلاغه خطبه 192 مى فرماید: خداوند تمام مردم را از آدم علیه السلام تا آخرین نفر با همین سنگ هاى كعبه آزمایش مى كند.
امام باقر علیه السلام فرمود: حضرت آدم و سلیمان و نوح علیهم السلام نیز دور همین كعبه، حج انجام دادهاند. «3»
در قرآن، از كعبه تعابیر متعدّدى شده است كه برخى از آنها را بازگو مى كنیم:
1: كعبه، اوّلین خانه است. «أَوَّلَ بَیْتٍ»
2: مركز پایدارى و قیام مردم است. «قِیاماً لِلنَّاسِ» «4»
3: خانه آزاد بدون مالك است. «بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» «5»
4: محل تجمّع و خانه امن مردم است. «مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً» «6»
منظور از بكه چیست؟
"بكه" در اصل از ماده "بك" (بر وزن فك) به معنى ازدحام و اجتماع است، و این كه به خانه كعبه، یا زمینى كه خانه كعبه در آن ساخته شده است "بكه" گفتهاند به خاطر ازدحام و اجتماع مردم در آنجا است و بعید نیست كه این اسم از آغاز روى آن نبوده و پس از رسمیت یافتن براى عبادت روى آن گذاشته شده باشد.
در روایتى از امام صادق علیه السلام نقل شده كه" مكه" نام مجموع شهر است و "بكه" نام محلى است كه خانه كعبه در آنجا بنا شده است.
بعضى از مفسران نیز احتمال دادهاند كه بكه همان مكه بوده باشد كه "م" در آن تبدیل به "ب" شده است نظیر "لازم" و "لازب" كه هر دو در لغت عرب به- یك معنى است.
براى نامگذارى خانه كعبه و محل آن به "بكه" وجه دیگرى نیز گفتهاند و آن این كه ماده مزبور به معنى از بین بردن نخوت و غرور آمده است و چون در این مركز بزرگ، همه تبعیضات برچیده مى شود و گردنكشان و مغروران همانند مردم عادى باید به نیایش برخیزند و غرور آنها به این وسیله درهم شكسته می شود، به آن بكه گفته شده است.
نخستین خانه مردم
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَكَّةَ مُبارَكاً همانطور كه در ذیل آیات سابق گفتیم یهود به پیامبر اسلام دو ایراد داشتند كه پاسخ نخستین ایرادشان در آیات سابق آمد، و پاسخ دومین ایراد كه درباره فضیلت بیت المقدس و برترى آن بر كعبه بود در این آیات آمده است.
در آیه فوق قرآن مى گوید: اگر كعبه به عنوان قبله مسلمانان انتخاب شده است، جاى تعجب نیست، زیرا این نخستین خانه توحید است و باسابقه ترین معبدى است كه در روى زمین وجود دارد، هیچ مركزى پیش از آن مركز نیایش و پرستش پروردگار نبوده، خانهاى است كه براى مردم و به سود جامعه بشریت در نقطهاى كه مركز اجتماع و محلى پربركت است ساخته شده است.
تاریخ و منابع اسلامى هم به ما مىگوید كه خانه كعبه به دست آدم ساخته شد و سپس در طوفان نوح آسیب دید و به وسیله ابراهیم خلیل تجدید بنا شد. (براى توضیح بیشتر درباره مدارك این موضوع از آیات و روایات به جلد اول تفسیر نمونه، صفحه 330 مراجعه شود.)
بنابراین انتخاب پرسابقه ترین خانه توحید براى قبله از هر نقطه دیگرى شایستهتر است.
جالب توجه اینكه در این آیه خانه كعبه كه نام دیگرش "بیت اللَّه" هست، به عنوان خانه مردم معرفى شده و این تعبیر، بیان كننده این حقیقت است كه آنچه به نام خدا و براى خدا است باید در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آنچه در خدمت مردم و بندگان خدا است براى خدا محسوب مى شود.
ضمنا از این آیه اهمیت سابقه داشتن در مسیرهاى الهى و سازنده روشن مى شود، و لذا در آیه فوق نخستین فضیلتى كه براى خانه كعبه ذكر شده همان سابقه ممتد و طولانى آن است و از اینجا پاسخ ایرادى كه در مورد احترام "حجر الاسود" مى شود نیز روشن مى گردد، زیرا عدهاى مى گویند یك قطعه سنگ چه ارزش و اهمیتى دارد كه همه سال میلیونها مردم براى استلام آن (دست گذاشتن بر آن) بر یكدیگر پیشى گیرند و به عنوان یك مستحبّ موكد در برنامه زائران خانه خدا گنجانیده شود؟
ولى توجه به تاریخچه این سنگ مخصوص نشان مى دهد كه امتیازى در آن است كه در هیچ سنگ دیگرى در جهان نمی توان پیدا كرد و آن این كه پرسابقه ترین چیزى است كه به عنوان مصالح ساختمان، در یك مركز عبادت و پرستش خداوند، بكار رفته، زیرا مى دانیم تمام معابد روى زمین و حتى كعبه كه نخستین پرستشگاه است بارها تجدید بنا شده و مصالحى كه در ساختمان آنها بكار رفته، تغییر یافته است تنها همین قطعه سنگ است كه با مرور هزاران سال هنوز به عنوان مصالح ثابت در این معبد پر سابقه پا بر جا مانده است، بنابراین اهمیت آن در واقع همان سابقه داشتن در مسیر خدا و خدمت به مردم است.
به علاوه این سنگ تاریخ خاموشى از نسل هاى فراوان مومنان در قرون و اعصار مختلف است، این سنگ زنده كننده خاطره استلام انبیاى بزرگ و بندگان خاص خدا است كه در كنار آن به نیایش پروردگار برخاستند.
موضوع دیگرى كه توجه به آن در اینجا لازم است این است كه آیه فوق مى گوید:
این نخستین خانهاى بوده است كه براى مردم ساخته شده است، روشن است كه منظور "نخستین خانه عبادت و پرستش" است، بنابراین هیچ مانعى ندارد كه قبل از آن خانه هاى مسكونى دیگر در روى زمین وجود داشته است و این تعبیر پاسخ روشنى است به آنها (مانند نویسنده تفسیر المنار) كه مى گویند خانه كعبه نخستین بار بدست ابراهیم ساخته شد و ساخته شدن آن را بدست آدم در ردیف افسانهها قلمداد مى كنند.
در حالى كه به طور مسلم قبل از ابراهیم، معبد و پرستشگاه در جهان وجود داشته و انبیاى پیشین همچون نوح از آن استفاده مى كردند بنابراین چگونه ممكن است خانه كعبه كه نخستین معبد جهان است به دست ابراهیم ساخته شده باشد.
پیام های آیه:
1ـ كعبه، اوّلین خانه اى است كه براى عبادت و نیایش مردم بنا نهاده شده است. «أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ»
2ـ سابقه تاریخى معابد، یكى از ملاك هاى ارزشى آن است. «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ ...»
3ـ خیر و بركت كعبه، تنها براى مومنان یا نژاد خاصّى نیست، بلكه براى همگان است. «وُضِعَ لِلنَّاسِ»
4ـ مردمى بودن براى كعبه، یك ارزش است. «وُضِعَ لِلنَّاسِ»
5ـ كعبه، مایه ى هدایت مردم است. «هُدىً لِلْعالَمِینَ»
