آدمی زندگی اجتماعی را ترجیح می دهد چرا که آسایش و آرامش خود را در برطرف کردن نیاز های خود دانسته و این نیاز مرتفع نمی گردد مگر در اجتماع و در میان جمع . گاه این نیاز عمیق تر بوده و افراد به واسطه برخی مشکلات و عدم توانمندی ها نیازشان به افراد دیگر بیشتر و بیشتر می شود و در این میان افرادی وجود دارند که در برطرف کردن نیازشاهایشان دست نیاز به سوی دیگران دراز می کنند از این رو حضرت علی علیه السلام در باب کیفیت رفع نیازشان روشهایی را متذکر شده اند.

چگونگی برطرف کردن نیاز مردم

حضرت علی علیه السلام فرمودند: برآوردن نیازهای مردم پایدار نیست مگر به سه چیز: کوچک شمردن آن تا خود بزرگ نماید، پنهان داشتن آن تا خود آشکار شود و شتاب در برآوردن آن تا گوارا باشد. (نهج البلاغه/ترجمه دشتی/حکمت 101)

در هر یک از روش های ذکر شده حکمتی نهفته است که در ادامه بدان اشاره می کنیم.

پایداری عمل خیر

در ابتدا نیاز است مراد حضرت از بیان پایداری فعل و عمل خیر را متذکر شویم. چه عملی پایدار است و پایداری به چه معناست؟ در میان اعمال آنچه حائز اهمیت است توجه به اثرات دنیوی و اخروی آن است از این رو عمل را می توان پایدار برشمرد که مورد رضایت حق تعالی واقع شده و در جهت رضای او انجام گیرد على بن الحسین صلوات اللَّه علیهما فرمود: عملى نباشد، جز بوسیله نیت. (أصول الكافی / ترجمه مصطفوى/ج‏3/132) مقصود از عمل عبادات و طاعات و مراد به نیت قصد تقرب به خدای تعالى‏ست، پس نماز و روزه و حج و امثال آن بدون قصد تقرب و رضاى حق تعالى صحیح نیست و هیچ اجر و پاداشى ندارد و نیز اعمالى كه بر انسان واجب نیست مانند صدقه دادن و تعلیم و ارشاد زمانى موجب پاداش و ثواب گردد كه به نیت تقرب و رضاى خدا انجام گیرد. واین است معنای پایداری در عمل. برطرف کردن نیاز مردم نیز به واسطه سه روش است که پایدار بوده و در زمره اعمال نیک قرار می گیرد.

1) کوچک شمردن آن

یکی از صفات زشتی که بعد از انجام عمل خیری ممکن است دامن گیر عام و خاص شود صفت عجب و غرور است از این روست که حضرت می فرمایند عمل خیر را کوچک بشمرید تا دچار عجب و غرور و به دنبال آن تباهی عمل نیکتان نگردید. حضرت موسى علیه السّلام گفت: به من بگو آن كدام گناه است كه اگر فرزند آدم مرتكب آن شد تو بر آن مسلط مى‏گردى. گفت: هنگامى كه گرفتار عجب مى‏شود، و اعمالش را زیاد مشاهده مى‏كند و گناهانش در نظرش كوچك جلوه مى‏نماید. (مشكاة الأنوار/ ترجمه عطاردى/ 295) و در روایت دیگر حضرت على علیه السّلام فرمود: گناهى كه تو را بدحال كند و ناراحت گرداند بهتر است از كار خوبى كه براى تو عجب آورد.

2) پنهان داشتن آن

از دیگر شرایط برآوردن نیاز مردن پنهان داشتن آن است چرا که آبرو و عزت مومن بزرگتر از آن است که به واسطه برآوردن نیاز وی خدشه دار گردد چرا که شاید با آشکار ساختن آن فرد احساس سرخوردگی نماید. امام علی علیه السلام(در باره آبرو) فرموده است: آبروى تو بسته است (محفوظ مى‏باشد) سوال و درخواست آنرا مى‏چكاند (مى‏ریزد) بنگر آنرا پیش كى مى‏ریزى (از مردم پست چیزى نخواه كه اگر خواسته‏ات را انجام ندهد شرمنده مى‏گردى و اگر روا سازد همیشه ترا فروتن مى‏خواهد). (ترجمه و شرح نهج البلاغة (فیض الإسلام)/ج‏6/1248) از این رو حضرت پنهانی بودن عمل خیر را سفارش نموده اند.

روش سومی که حضرت در برآوردن نیاز مردم و پایدار ساختن آن معرفی می نماید شتاب در برآوردن آن است. حضرت دلیل این شتاب را گوارا ساختن آن عمل می داند چرا که فرد هر چه سریعتر نیازش برآورده گردد زودتر به آرامش رسیده و برای او این رفع حاجت گواراتر خواهد بود چرا که دربرآوردن آن مشقت کمتری را متحمل گشته است.

3) شتاب در برآوردن آن

روش سومی که حضرت در برآوردن نیاز مردم و پایدار ساختن آن معرفی می نماید شتاب در برآوردن آن است. حضرت دلیل این شتاب را گوارا ساختن آن عمل می داند چرا که فرد هر چه سریعتر نیازش برآورده گردد زودتر به آرامش رسیده و برای او این رفع حاجت گواراتر خواهد بود چرا که دربرآوردن آن مشقت کمتری را متحمل گشته است. البته روایات در باب شتاب در انجام عمل خیر بسیار است از آن جمله ابو عبد اللَّه صادق (علیه السلام ) مى‏گفت: هر كسى كه خود را مهیاى طاعت و بندگى ببیند، هر چه زودتر وارد عمل شود. زیرا بنده مومن چه بسا كه نمازى بخواند و یا روزه‏اى بگیرد، و بدو خطاب كنند و بگویند: بعد از این هر چه خواهى بكن كه خداوند از گناهان تو درگذشت. و فرموده اند: اگر به طاعت و عبادتى همت گماشتى، هر چه زودتر وارد عمل شو. زیرا بنده مومن در یك روز گرم روزه مى‏گیرد و جز پاداش الهى امیدى ندارد، و خداوند با همان یك روزه یك روزه او را از عذاب دوزخ آزاد مى‏كند. طاعتى كه مایه تقرب عند اللَّه است ناچیز مگیر، گر چه نصف خرما در راه خدا انفاق كنى.(گزیده كافى/ج‏1/ 187 )

بله، برآوردن نیاز مردم نیز برای خود قاعده و قانونی دارد که رعایت آن موجب تعالی آن گشته و فرد را در مسیر سعادت قرار می دهد.