انگار همین دیروز بود که اولین پوشک نوزادتان را عوض کردید و حالا دیگر آن نوزاد کوچک و ناتوان به کودکی نوپا و شیطان تبدیل‌شده و شما فکر می‌کنید زمان مناسب برای کنار گذاشتن پوشک رسیده است. آموزش آداب توالت رفتن دغدغه همه مادرانی است که کودک بالا‌تر از یک سال و نیم دارند، البته باید گفت هیچ سن خاصی برای کنار گذاشتن پوشک وجود ندارد. شما می‌توانید این کار را زمانی آغاز کنید که هم شما و هم کودکتان آمادگی آن را دارید. معمولاً کودکان ۲ تا ۳ سال و گاهی حتی ۴ سال به درک کاملی از وضعیت کنترل و دفع ادرار و مدفوع می‌رسند. اگر آموزش را زود‌تر شروع کنید، احتمال موفقیت شما و کودکتان کم است و این فرآیند، تجربه‌ای طولانی و دردناک برای هر دوی شما خواهد بود. این مطلب به شما کمک می‌کند مطمئن شوید که آیا واقعاً وقت خداحافظی با پوشک رسیده یا خیر!

علائم آمادگی

سن مناسب برای شروع آموزش در کودکان متفاوت است. به یاد داشته باشید آموزش پیش از زمان مناسب می‌تواند مشکلاتی از قبیل شب ادراری، استرس و احساس ناامنی و اعتمادبه‌نفس پایین برای کودک به همراه داشته باشد. برای این‌که مطمئن شوید کودکتان به سن مناسبی رسیده و آمادگی نسبی برای پذیرفتن لگن را دارد یا هنوز کنار گذاشتن پوشک برایش زود است، باید به دنبال علائم زیر باشید. با توجه به رشد جسمی، رفتاری و روان‌شناختی سن مناسب برای شروع استفاده از لگن سنی است که:

کودک بتواند به راحتی راه برود، بدود، بنشیند و از پله‌ها بالا و پایین برود. زمان دفع مشخص و منظمی داشته باشد و بتواند حرکات روده‌ای را تا حدودی کنترل کند. بتواند بیش از ۳ یا ۴ ساعت خشک بماند. این امر به شما نشان می‌دهد ماهیچه‌های مثانه به قدری قوی شده‌اند که بتوانند ادرار را برای مدت مشخصی نگه‌دارند.

بتواند چند دقیقه آرام بنشیند و بازی کند، بدون این‌که راه بیفتد و بهانه بگیرد. بتواند شلوارش را به تنهایی بالا و پایین بکشد. اگر پوشکش خیس یا کثیف بود، احساس ناراحتی کرده و اعتراض کند. بتواند از رفتارهاى سایرین تقلید کند. وقتی شکمش کار می‌کند از ظاهرش مشخص باشد، مثلاً سکوت کند، جای خلوتی برود یا حالت چهره‌اش تغییر کند. این نشان می‌دهد او نسبت به کاری که می‌کند تا حدودی آگاه است.

بتواند دستورات و فرمان‌های ساده را دنبال کند؛ مثلاً کتاب را بیاور، به اتاق برو، کلاهت را سر کن و... مفهوم قرار دادن هر چیز را سر جایش درک کند و به آن اهمیت بدهد. نشانه‌ای از استقلال در رفتارش باشد و دوست داشته باشد مستقل کار‌هایش را انجام دهد، مثلاً خودش غذایش را بخورد یا لباس‌هایش را درآورد. نسبت به استفاده از لگن و کنار گذاشتن پوشک اعتراضی نداشته باشد و همکاری لازم را در حد توانش نشان دهد. از کلماتی برای آگاه کردن شما نسبت به خیس بودن یا کثیف بودن پوشکش استفاده کند و قبل از انجام عمل دفع و ادرار بتواند با این اسامی وضعیتش را اعلام کند یا حتی قادر باشد خودش را نگه دارد تا به دست‌شویی برسد.

این‌ها علائمی هستند که نشان می‌دهند کودک شما درک مناسبی از نیاز‌هایش دارد. لازم نیست كودك تمام علائم را با هم داشته باشد، فقط کافی است به طور کلی نشانه‌ای از اشتیاق و ناراحتی از پوشک به شما نشان دهد، آن وقت شما می‌توانید با خیال راحت آموزش را آغاز کنید.

آمادگی کودک

آمادگی کودک مهم‌ترین اصل شروع آموزش است. برای این‌که کودکی بتواند به تنهایی به دست‌شویی برود، رسیدن به مراحل رشد جسمی و روانی الزامی است. پیش از ۲ سالگی دستگاه عصبی کودک آن قدر کامل نیست که بتواند زمان توالت رفتن خود را کنترل کند. پس هرگز کودکتان را وادار به انجام کاری نكنید که با آن احساس راحتی نمی‌كند. اجبار و عجله در آموزش می‌تواند نتایج عکس بدهد. هر بچه‌ای در یک مقطعی توانایی‌های جسمی و روانی لازم برای استفاده از لگن را کسب می‌کند و معمولاً این توانایی‌ها بین ۱۸ تا ۲۴ ماهگی نمایان می‌شوند، اما هستند کودکانی که حتی تا ۴ سالگی اعلام آمادگی نمی‌کنند، پس جای نگرانی نیست. هر چه آموزش دیر‌تر شروع شود کودک آمادگی بیشتری دارد و بهتر با این مسئله کنار می‌آید. پس برای نتیجه بهتر پیش از هر تصمیمی ابتدا به دنبال نشانه‌ها و علائم اشتیاق برای کنار گذاشتن پوشک در کودکتان باشید. معمولاً زمانی کودک آماده آموزش است که از خیس یا کثیف بودنش آگاه شود و بتواند به نوعی شما را خبردار کند.

زمان مناسب

اگر احساس می‌کنید کودک برای کنار گذاشتن پوشک آمادگی لازم را دارد، باید آموزش را شروع کنید و برای این كار زمان مناسبی را در نظر بگیرید. زمان مناسب یعنی کودک و مادر هر دو از نظر روحی در شرایط مساعدی باشند و آرامش کافی برای سروکله زدن با یکدیگر را داشته باشند. اگر کودک دوره‌ای بحرانی مثل تغییر شرایط و محیط، وجود فرزندی جدید در خانواده، جدایی پدر و مادر یا به طور کلی شرایط سختی را پشت سر می‌گذارد، بهتر است آموزش را به وقت دیگری موکول کنید. آموزش استفاده از توالت و لگن روندی وقت‌گیر است و شما هم باید زمان لازم و کافی برای این کار در نظر بگیرید و درعین‌حال صبر و تحمل داشته باشید. اگر خودتان هم در حال پشت سر گذاشتن شرایط بحرانی هستید یا فشار روانی ناشی از تعویض خانه، کار زیاد و خستگی ناشی از شیر گرفتن کودک و... را تحمل می‌كنید، بهتر است آموزش را متوقف کنید تا هم خودتان و هم فرزندتان آرامش و انرژی لازم را داشته باشید.

محیط دست‌شویی را برای کوچولو‌ها جذاب کنید. بیشتر کودکان از دست‌شویی می‌ترسند، شما می‌توانید با چند راهکار ساده کودک را تشویق کنید و این ترس را از او بگیرید. ابتدا باید محیط توالت را برایش جذاب کنید و با گذاشتن چند عروسک کوچک یا عکس و پوستر در دست‌شویی او را تشویق کنید.

آموزش به صورت منظم و روتین

آموزش باید به صورت پیوسته و منظم باشد تا کودک سردرگم نشود. زمانی مشخص برای استفاده از لگن در نظر بگیرید. ابتدا کودکتان را روزی یك بار مثلاً پس از صبحانه، قبل از حمام یا پس از صرف مایعات با پوشک روی لگن بنشانید تا احساس امنیت کرده و به این کار عادت کند. هنگامی که کودک به نشستن روی لگن در این زمان‌ها عادت کرد و آن را جزئی از کارهای روتین روزانه‌اش پذیرفت، اجازه دهید بدون پوشک روی لگن بنشیند و مدتی به این صورت لگن را امتحان و به این احساس جدید هم عادت کند. برایش توضیح دهید این‌‌ همان کاری است که مامان و بابا و بزرگ‌ترها انجام می‌دهند. اگر کودکتان چه با پوشک و چه بدون پوشک علاقه‌ای به نشستن روی لگن نشان نمی‌دهد او را مجبور به این کار نکنید. تشویق و صبر بخش عظیمی از این آموزش را در بر می‌گیرد. پس اگر کودک در لگن ادرار کرد یا روی لگن نشست او را با هیجان تشویق کنید. تشویق او را به استفاده از لگن مشتاق‌تر می‌کند و احساس خوبی به او دست می‌دهد.

اولین قدم

محیط دست‌شویی را برای کوچولو‌ها جذاب کنید. بیشتر کودکان از دست‌شویی می‌ترسند، شما می‌توانید با چند راهکار ساده کودک را تشویق کنید و این ترس را از او بگیرید. ابتدا باید محیط توالت را برایش جذاب کنید و با گذاشتن چند عروسک کوچک یا عکس و پوستر در دست‌شویی او را تشویق کنید. قدم بعدی تهیه یک لگن زیبا و خوش آب و رنگ است که بتواند کودک را هنگامی که روی لگن می‌نشیند، سرگرم کند. ابتدا با لگن‌های کوچک آغاز کنید تا کودک به احساس آرامش و امنیت برسد و نشستن روی لگن را یاد بگیرد. بهتر است لگنی را انتخاب کنید که مانند صندلی دسته داشته باشد تا کودک هنگام نشستن و برخاستن احساس راحتی کند و از دسته‌ها کمک بگیرد. بعضی لگن‌ها در اطرافشان اسباب‌بازی‌های فکری یا موزیکال دارند که در این صورت کودک را بهتر و آسان‌تر جذب می‌کنند. آموزش باید ابتدا به صورت تئوری آغاز شود. از ۱۸ ماهگی لگنی برای کودک تهیه‌کرده و به صورت آرام و پیوسته کودک را با روش استفاده از آن آشنا کنید. ابتدا اجازه دهید کودک با پوشک روی لگن بنشیند تا به نشستن روی آن عادت کند و بفهمد درون آن سقوط نمی‌كند. بهتر است قبل از شروع آموزش کتاب‌هایی برای کودک تهیه کنید که با عکس و داستان در مورد استفاده از دست‌شویی توضیح می‌دهند.

با رعایت تمام موارد، باز هم ممکن است کودک شما در مواردی کنترلش را از دست بدهد و خودش را خیس کند، عصبانی نشوید و هرگز او را تنبیه نکنید، در عوض با تشویق او را به استفاده از لگن ترغیب کنید. شرایط او را درک کنید. او تنها مدت کوتاهی است که استفاده از ماهیچه‌های بدنش را آموخته و کنترل دفع را به دست گرفته. کنار گذاشتن پوشک و آموختن استفاده از لگن فرآیندی زمان‌گیر است که صبر و حوصله زیادی می‌خواهد. برای جلوگیری از این اتفاقات ناگهانی لباس‌ها و شلوارهای گشاد تن کودک بکنید که درآوردن و پوشیدنشان راحت باشد. وقتی کودکتان به طور ناگهانی خودش را کثیف کرد، او را در دست‌شویی تمیز كرده و استفاده از لگن را یادآوری كنید و از او بخواهید دفعه بعد به دست‌شویی برود.

شورت آموزشی

زمانی که احساس کردید کودک دیگر با استفاده از لگن مشکلی ندارد و به راحتی با این موضوع کنار آمده پوشک را کنار بگذارید و از شورت‌های آموزشی استفاده کنید. این کار اجازه می‌دهد کودک اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا کند و پس از مدتی خودش شورت آموزشی را از پایش درآورد و روی لگن بنشیند، ولی همچنان پوشک را در برنامه شبانه و خواب کودک نگه‌دارید. اگر کودکتان به استفاده از شورت‌های آموزشی عادت کرد و پیش از انجام عمل دفع شما را مطلع کرده و به دنبال لگن بود، وقت آن رسیده از شورت‌های معمولی استفاده کنید، اما هنوز هم امکان خطا وجود دارد، پس یادآوری استفاده از لگن را فراموش نکنید. استفاده از شورت‌هایی با عکس کاراکترهای کارتونی مورد علاقه کودک ممکن است او را به خیس نکردن خودش تشویق کند، پس تمام راه‌ها و جوانب را در نظر بگیرید تا روزبه‌روز به موفقیت نزدیک‌تر شوید.

چند پیشنهاد

تا اینجا فهمیدیم که آموزش استفاده از لگن باید ابتدا در طول روز و بعد در شب شروع شود. زمانی که کودک میل به استقلال دارد و می‌تواند شما را از کثیف بودن پوشکش آگاه کند، بهترین زمان شروع آموزش است و تنها کلید موفقیت صبر و بردباری و تشویق فراوان است. برای تشویق کودک شعر و آوازی اختراع کنید و هر بار موفق شد در لگن دست‌شویی کند با این شعر و آواز اختصاصی او را تشویق کنید.

*کتاب‌هایی تهیه کنید که با داستان و شعر و تصویر، روند دست‌شویی رفتن را به تصویر می‌کشند. این کتاب‌ها را در دسترس کودکتان قرار دهید و برایش بخوانید تا او هم مانند شخصیت داستان به استفاده از لگن مشتاق شود.

*زمان‌های مشخصی برای استفاده از لگن اختصاص دهید تا به یک عادت روزانه تبدیل شود. مثلاً هر ۲۰ دقیقه کودک را روی لگن بگذارید و او را تشویق کنید تا کارش را انجام دهد. سپس به مرور این زمان را طولانی‌تر کنید، هر ۳۰ دقیقه، هر ۴۰ دقیقه و... پس از مدتی بر حسب عادت، کودک خودش به سراغ شما می‌آید و از شما می‌خواهد او را به دست‌شویی ببرید.

*از یک ساک جادویی یا کیسه گنج استفاده کنید. می‌توانید یک کیسه کوچک رنگی بردارید و آن را پر از اسباب‌بازی کوچک کنید. اگر اسباب‌بازی‌ها با موضوع دست‌شویی رفتن باشند بهتر است، مانند لگن‌های کوچک، دوش حمام، صابون‌های تزئینی، شلنگ، حوله و... یا با مقواهای رنگی این اشکال را ببرید و درون کیسه بیندازید. سپس هر بار که کودک موفق شد او را تشویق کنید و اجازه دهید خودش اسباب‌بازی یا ماکتی را از درون ساک جادویی بیرون بیاورد و درون یک جعبه کفش نگه دارد تا قسمت بعدی آن را دفعه بعد به دست آورد. با این کار او تشویق می‌شود به دست‌شویی برود تا سرانجام دست‌شویی کوچک و ماکت خود را کامل کند. پس از مدتی می‌بینید او به استفاده از لگن و دست‌شویی عادت کرده. همچنین می‌توانید این کار را با یک صندوقچه گنج امتحان کنید، کشف چیزهای جدید همیشه برای کودکان لذت‌بخش است.

*استیکر و عکس‌برگردان‌های زیبا به کودکتان جایزه بدهید، کودکان همیشه از تشویق شدن استقبال می‌کنند و برای تشویق دوباره سعی می‌کنند کارهای خوب انجام دهند. شما می‌توانید از همین قضیه به نفع خودتان استفاده کنید. مقوایی بزرگ روی در دست‌شویی نصب کنید و هر بار که کودک به دست‌شویی رفت یک عکس‌برگردان به او جایزه بدهید تا روی مقوا بچسباند. در آخر تابلویی دارید پر از عکس‌برگردان‌های زیبا که خبر از موفقیت شما و فرزندتان می‌دهد.

*از توالت رفتن و نشستن روی لگن یک بازی درست کنید. به طور مثال می‌توانید از رنگ‌های خوراکی استفاده کنید. یک قطره رنگ خوراکی آبی در لگن بریزید. سپس به کودک نشان دهید با ادرار در لگن، رنگ آب تغییر می‌کند و سبز می‌شود. کودک از این‌که بفهمد این کار را خودش کرده به شدت ذوق می‌کند. همچنین می‌توانید در لگنش برای او نشانه‌ای برای هدف‌گیری قرار دهید. مثلاً یک تکه دستمال توالت در لگنش بگذارید و از او بخواهید با ادرار کردن روی آن، آن را خیس کند.

آموزش تقلیدی

کودکان مقلد‌های خوبی هستند و دقیقاً همان کاری را انجام می‌دهند که شما انجام می‌دهید. برخی کودکان ممکن است با تقلید از شما استفاده از توالت را یاد بگیرند. پس به آن‌ها اجازه دهید تا جنس موافقشان را هنگام استفاده از توالت ببینند. رابطه بین توالت و دست‌شویی کردن را به کودک نشان دهید. کودک در ابتدا مدفوع و ادرار را بخشی از بدنش می‌داند و نمی‌تواند درک کند چیز کثیف و بدی است. برای او توضیح دهید ادرار و مدفوع حاصل چیست و از کجا آمده و حتماً به او بگوید که بخشی از بدنش نیست تا کودک هنگام دفع دچار ترس نشود. اگر کودک همچنان پوشکش را کثیف کرد، سعی کنید او را حین مدفوع کردن گیر بیاورید و برای او توضیح دهید که مشغول چه کاری است. سپس با حفظ خونسردی او را به دست‌شویی برده روی لگن بنشانید و محتویات پوشک را در لگن خالی کنید و به او اجازه دهید کاسه توالت را ببیند و خودش سیفون را بکشد و با خداحافظی از محتویات پوشک به او بفهمانید باید کارش را در لگن انجام دهد. شست‌وشوی باسن، خشک کردن و شستن دست‌ها را بعد از توالت برای کودک توضیح داده و به صورت نمایشی آن را اجرا کنید. دیدن این حرکات و شنیدن توضیحات شما به کودک کمک می‌کند درک بهتری از این مرحله آموزش داشته باشد و به این کار‌ها عادت کند. اگر فرزند شما خواهر یا برادر بزرگ‌تری دارد که این مراحل را پشت سر گذاشته از او نیز در اجرای این حرکات کمک بگیرید. دیدن کودکانی که به سن فرزندتان نزدیک‌اند به کودک کمک می‌کند تا راحت‌تر با این مسئله کنار بیاید.

هنگامی‌که کودک روی لگن نشسته کتاب‌ها را برای او بخوانید و عکس‌ها و تصاویر را برای کودک توضیح دهید تا با مفهوم کلی استفاده از لگن آشنا شود و آمادگی ذهنی برای پذیرش آن را داشته باشد. برخی کودکان از صدای بلند سیفون می‌ترسند. پس اجازه دهید خودش سیفون را بکشد و این کار را به نوعی بازی تبدیل کنید تا ترسش بریزد.

کنار گذاشتن پوشک در شب

کنترل دفع و ادرار ابتدا باید در طول روز صورت گیرد و بعد نوبت به شب‌ها می‌رسد. هنوز زمان کنار گذاشتن پوشک به طور کامل نرسیده. حتی اگر کودکتان تمام روز خشک و تمیز بماند، چند ماه دیگر طول می‌کشد تا کنترل دفع در طول شب را کامل بیاموزد. هنوز بدنش آن‌قدر بالغ نشده که شب هنگام احساس دفع به مغزش فرمان بیداری بدهد و به دست‌شویی برود. برای چند ماه اول همچنان باید در شب کودک را پوشک کنید اما تشویقش کنید اگر در طول شب نیاز به دفع داشت شما را صدا بزند تا به دست‌شویی بروید. می‌توانید لگنش را زیر تخت قرار دهید تا او به استفاده از لگن در طول شب مشتاق شود. پیش از خواب او را به دست‌شویی ببرید و اگر ۵ شب پشت هم تا صبح خشک ماند و خودش را خیس نکرد، زمان کنار گذاشتن پوشک در طول شب رسیده. از شورت‌های معمولی استفاده کنید و زیر تشکش پلاستیکی پهن کنید تا در صورت دفع اتفاقی تشک‌ها کثیف نشوند. اگر همچنان در طول شب نتوانست شما را آگاه کند و خودش را خیس کرد، هرگز دعوایش نکنید چرا که با این کار او احساس بدی نسبت به خودش پیدا می‌کند و اعتمادبه‌نفسش کم می‌شود.

 

آموزش با تشویق و ترغیب

هرگاه احساس کردید کودک نیاز به دفع دارد او را به نشستن روی لگن تشویق کنید. به او کمک کنید به دست‌شویی برود و لباس‌هایش را دربیاورد. اگر امکان دارد به او اجازه دهید مدتی بدون پوشک بگردد و اگر فاصله تا حمام و دست‌شویی زیاد است و فکر می‌کنید کودک نتواند خودش را نگه دارد لگن را در گوشه‌ای از اتاق قرار دهید تا در صورت لزوم دسترسی به آن راحت باشد. تمام مراحل را به یک بازی شاد و مفرح تبدیل کنید. هر چه کودک بیشتر بدون پوشک بگردد زود‌تر و راحت‌تر استفاده از لگن را می‌آموزد. البته در این فرآیند باید منتظر خیلی چیز‌ها باشید و عصبانی نشوید، چون ممکن است کودک گاهی هنگام بازی یادش برود و خراب کاری کند. این کار را آن‌قدر تکرار کنید تا به یک عادت تبدیل شود. هر چند وقت یک بار استفاده از لگن را به او یادآوری کنید و بگویید هر وقت بخواهد می‌تواند از لگن استفاده کند. گاهی کودکان به علت بازیگوشی نمی‌توانند مدت کافی روی لگن بنشینند، در این صورت بهتر است او را با شعر و آواز تشویق کنید تا کمی بیشتر روی لگن بماند. هر‌گاه موفق شد، او را تشویق کنید و جایزه‌ای برایش در نظر بگیرید، مثلاً یک کتاب داستان یا یک بازی جدید. به مرور کودک یاد می‌گیرد عمل دفع را کنترل کند و خودش را به دست‌شویی برساند. هرگز او را مجبور به استفاده از لگن نکنید و خونسردی خودتان را حفظ کنید چرا که در غیر این صورت او را مضطرب می‌کنید و از روی ترس و استرس ممکن است دست‌شویی‌اش را نگه دارد و دچار یبوست شود یا استفاده از لگن را یک اجبار ببیند و زحمات شما نقش بر آب شود.