اخیرا،نامه رییس مرکز امور اصناف و بازرگانان وزارت صنعت، معدن و تجارت منتشر شد که در آن خطاب به روسای سازمان های صنعت، معدن و تجارت سراسر کشور بر لزوم جلوگیری از فروش عروسک های باربی تاکید شده بود.

البته این اولین بار نیست که فروش باربی در ایران ممنوع اعلام می شود چون همیشه فروش این نوع عروسک در ایران با چالش همراه بوده است. با این حساب، چرا مسئولان در ایران تا این حد از رواج یکی از پرفروش ترین اسباب بازی های دنیا نگران هستند؟

آیا تنها مغایرت این عروسک با ارزش های ایرانی اسلامی دلیل این مخالفت است؟ این عروسک محبوب چرا مایه نگرانی است؟

باربی از کجا آمد؟

باربی مخفف اسم باربارا، فرزند مبتکر اولین عروسک باربی است. حدود 55 سال پیش در سال 1959 روث هندلر؛ مادر باربارا متوجه شد که دخترش به جای بازی با عروسک هایش که همه به شکل نوزاد و دختربچه بودند، مشغول بازی با عروسک های کاغذی دست سازی است که به آنها نقش زنان بزرگسال را داده است.

روث متوجه شد که در باراز اسباب بازی، عروسکی به شکل زن بزرگسال برای بازی کودکان وجود ندارد. این ایده منجر به تولید و فروش اولین عروسک باربی ساخته کمپانی متل در نمایشگاه بین المللی اسباب بازی در همان سال شد.

عروسک باربی به دو شکل عادی و کلکسیونی تولید می شود. باربی عادی تاکنون در لباس 108 شغل مختلف و همراه با تعداد بی شماری لباس، زیورآلات و کیف و کفش برای بازی کودکان و نوجوانان طراحی شده است.

در آمریکا به طور متوسط، هر دختر سه تا 11 ساله، 10 عروسک باربی دارد. باربی های کلکسیونی با لباس های فاخر تولید می شوند که بیشتر اوقات لباس این باربی را طراحان معروف مد دنیا طراحی می کنند. بعضی از باربی ها با چهره زنان سرشناس نیز ساخته شده اند.

در دنیا 100 هزار کلکسیونر حرفه ای باربی وجود دارد که هر یک در سال به طور متوسط 20 عروسک می خرند. تخمین زده شده که تاکنون بیش از یک میلیارد عروسک باربی در 150 کشور جهان فروخته شده است و همه اینها یعنی باربی در چند دهه گذشته، نقش مهمی در تغییر و حتی تخریب ارزش ها و ذهنیت کودکان سراسر جهان داشته است. اما این تنها یک روی سکه است چون در سال های اخیر بحث های بسیار زیادی درباره تاثیر مخرب این عروسک ها مطرح شده است.

باربی وتصویر ایده آل از یک زن

در علم روانشناسی «تصویر بدنی» همان تصویری است که ما طرفنظر از شکل و ابعاد واقعی بدنمان از خود در ذهن داریم. حتما در دور و اطراف تان دیده اید که بعضی افراد با وجودی که بسیار چاق هستند ولی هیکل خود را کاملا متناسب می دانند. در مقابل، بعضی افراد لاغر هستند و خود را چاق می دانند.

در دوران کودکی عواملی مانند شیوه تربیت و برخورد والدین، رفتار اطرافیان، تلویزیون، اسباب بازی ها و مواردی از این دست، تصویر ذهنی ما را در بزرگسالی شکل می دهند.

در چند دهه اخیر، اختلالات مرتبط با تصویر بدنی به شدت رایج شده است. در حال حاضر در آمریکا هشت میلیون نفر از اختلال بی اشتهایی عصبی رنج می برند که بین 85 تا 90 درصد آنها را زنان تشکیل می دهند؛ بسیاری از آنها معتقدند که وسواس فکری آنها در مورد وزنشان در سنین چهار تا شش سالگی شکل گرفته است.

وسواس فکری در مورد چهره، آرایش و ...، در مقایسه با ظاهر باربی، دختران نوجوان رابه پای آینه ها می کشاند و آنها را علاقه مند می کند موها و پوست خود را از سنین پایین با انواع لوازم آرایش، رنگ مو، اتوی مو و سایر ابزارهای آرایشی و پیرایشی، پیش از موعد پیر و فرسوده کنند.

شکی نیست که این وسواس فکری در آینده و در زنان جوان تا میانسال نیز منجر به صرف هزینه های گزاف و پذیرش خطرهای عمل های جراحی زیبایی متعدد برای رسیدن به چهره و اندام مشابه عروسک باربی می شود.

آیا باربی آدم است؟!

شاید طراحان باربی از روز اول نمی دانستند چه موجودی را طراحی می کنند اما سال ها بعد معلوم شد باربی که دل این همه کودک را در طول سال ها ربوده بود، به هیچ وجه نمی تواند یک آدم طبیعی باشد. قد باربی استاندارد 27.9 سانتیمتر است که اگر با مقیاس یک ششم ساخته شده باشد، در دنیای واقعی باربی زنی خواهد بود با قد 175 سانتیمتر.

تا اینجا مشکلی وجود ندارد اما وزنی که برای باربی تعریف شده است 110 پوند، معادل 49.8 کیلوگرم است. با این حساب باربی زنی است با 15.8 کیلوگرم کمبود وزن نسبت به وزن سالمی که برای این قد در زنان تعریف شده است.

براساس تحقیقاتی که در هلسینکی در فنلاند انجام شده، باربی با چنین قد و وزنی در دنیای واقعی فاقد 17 تا 22 درصد چربی بدنی مورد نیاز برای وقوع سیکل ماهانه خواهد بود. به عبارت دیگر، باربی با این قد و وزن هرگز نمی تواند باردار شود.

علاوه بر این، با این ابعاد و با در نظر گرفتن طول کف پاهای باربی با همین مقیاس، در دنیای واقعی باربی قادر نبود روی دو پا بایستد و مجبور می شد چهار دست و پا راه برود. همه اینها یعنی، در حالی که ذهن دختران خردسال و نوجوان در هر لحظه مشغول ثبت تصاویر و کنش های اطراف برای ایجاد و اصلاح تصویر بدنی خودشان در آینده است، بازی با عروسک باربی که ظاهرا زندگی و اندامی بدون نقص و غیرطبیعی دارد، بسیاری از دختران را به سوی اختلالات مختلف تصویر بدنی و اختلالات مرتبط با آن مانند اختلال احساس بدشکلی بدن، بی اشتهایی عصبی و همچنین انواع جراحی های زیبایی سوق داده است.

باربی و فرهنگ مصرف گرایی

باربی تنها یک عروسک ساده نیست. در بازارها انواع و اقسام لباس ها و زیورآلات برای پوشاندن به باربی، به همراه وسایل نقلیه، خانه، استخر و سایر متعلقات ریز و درشت باربی به فروش می رسند. گفته می شود یکی از اثرات منفی بازی با عروسک باربی در دختران علاقمند شدن بیش از حد آنها به دارایی های مادی است.

بر اساس پژوهش ها بیشتر دختران بعد از ورود به دنیای عروسک باربی تمایل دارند در دنیای واقعی نیز به امکانات مادی باربی اعم از ماشین صورتی رنگ یا خانه لوکس و مجهز او دست یابند. این در حالی است که به نظر می رسد منابع مالی باربی برای خرید بی پایان باشد و حتی در حمام خانه اش چلچراغ کریستال نصب شده! طبیعتا سمبل چنین فرهنگی، حتی در خود دنیای غرب که کار و تولید سرمایه اصالت دارد، منتقدان فراوانی دارد.

در سال 1992 محصولی جدید از کارخانه متل به اسم «باربی نوجوان سخنگو» تولید شد. مدتی پس از تولید این عروسک ها جملات «آیا هرگز از لباس خریدن سیر می شویم؟»، «من عاشق خرید هستم» و «چقدر درس ریاضی سخته» مورد اعتراض انجمن زنان دانشگاهی آمریکا قرار گرفت و با عقب نشینی کارخانه متل، از دایره جملات باربی حذف شد.

مثال دیگر از اعتراض ها به باربی، اعتراض سیاه پوستان آمریکا بود. اولین باربی سیاه پوست در سال 1967 به فروش گذاشته شد. اجزای چهره این عروسک سیاه، تا سال ها بعد با قالب صورت عروسک های سفیدپوست ساخته می شد و این امر باعث می شد دختران سیاه پوست از ویژگی های خاص چهره خود منزجر شده، علاقمند به داشتن چهره ای سفیدپوستانه شوند. پس از اعتراض هایی که علیه کمپانی متل صورت گرفت، بالاخره در سال 2009 این کمپانی اولین عروسک باربی سیاه پوست را با چهره ای واقع گرایانه تولید و روانه بازار کرد.

باربی در کشورهای اسلامی

در سال 2003 همزمان با اینکه فروش باربی در عربستان سعودی غیرقانونی اعلام شد و این کشور، عروسک های باربی را نمادی از انحطاط غرب نامید و تولید آن را مخالف با ارزش های اسلامی خواند؛ طراحی اماراتی، عروسکی به نام «فولا» روانه بازار کرد که اکنون با فروش بسیار زیاد در کشورهای عرب و مسلمان، به عنوان همتای مسلمان باربی شناخته می شود.

فولا از نظر ظاهری و ابعاد بدن بسیار شبیه باربی است. اما برخلاف باربی، چشم ها و موهایی تیره رنگ دارد و لباس های او پوشیده تر از باربی و منطبق با ارزش های اسلامی است. فولا با چادر، عبا، روسری و دامن های بلند و انواع لباس های پوشیده دیگر موفق شده بازار اسباب بازی کشورهای اسلامی و عرب را تسخیر کند اما فولا نیز مانند باربی ترویج کننده ایدئولوژی مدگرایانه است و همراه با صدها لباس و زیورآلات و متعلقات خود به فروش می رسد. همچنین منتقدان باربی معتقدند که فولا هم مثل باربی بیش از حد لاغر، قد بلند و دارای اندامی غیرواقعی است.

در ایران، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال 1380 عروسک هایی به اسم «دارا» و «سارا» را به بازار عرضه کرد و تلاش کرد انتقاداتی که به باربی وارد است به این عروسک وارد نباشد. قد سارا 40 سانتیمتر است و دختربچه ای 8 ساله است که در کنار برادر دوقلویش با انواع لباس های محلی ایرانی و اسلامی به فروش می رسد.

چرا سارا نتوانست با باربی رقابت کند؟

پروژه دارا و سارا در ابتدا موفقیت چندانی نداشت، به خصوص که اولین جرقه فکری تولید باربی با مشاهده این واقعیت زده شده بود که دختران کوچک دوست دارند به عروسک هایشان نقش زنان بزرگسال بدهند و بر این اساس شخصیت باربی به عنوان زنی در دهه 20 زندگی اش طراحی شد اما سارا مثل خیلی از عروسک های دیگر شخصیت دختر کوچکی را نمایش می دهد که برای دختران کوچک جذابیت عروسک زنی جوان را ندارد. مسائل تکنیکی هم باعث شد این پروزه نتواند با باربی رقابت کند.

بدن باربی بسیار منعطف است و همه مفاصل بدن باربی به جز مفاصل انگشتان دست ها و پاها قابلیت انعطاف و خم شدن دارند اما بدن سارا و دارا غیرقابل انعطاف است و مانند بیشتر عروسک های مشابه اش بیشتر جنبه تزیینی دارد.

همچنین یکی از بزرگترین جذابیت های عروسک بازی برای دختران، عوض کردن لباس عروسک ها و پوشاندن لباس های مختلف به عروسک های شان است. تنوع لباس های باربی در بازار به حدی است که از لباس کارگر ساختمان تا لباس ملکه را می توان به باربی پوشاند اما لباس سارا روی بدن او ثابت است و از جنسی خشک و غیرمنعطف ساخته شده است که عوض کردن لباس او برای انگشتان ضعیف دختران کوچک ممکن نیست.

نکته دیگر اینکه سارا بزرگتر از باربی و با ارتفاع 40 سانتیمتر ساخته شده است. طبعا وزن سارا نیز از باربی بیشتر است و برای اینکه دختران خردسال بتوانند با سارا بازی کنند باید با جثه کوتاهتر و ظرافت بیشتری ساخته می شد.

با اینحال، به نظر می رسد امسال تا حدی ورق برگشته است چون کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان اعلام کرده که به دلیل استقبال خوب مخاطبان از عروسک های دارا و سارا قصد دارند تا چهار ماه آینده حداقل 20 هزار عروسک جدید یا نسل دوم دارا و سارا به بازار عرضه کنند.

نسل دوم

به گفته مسئولان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نسل دوم عروسک های دارا و سارا خرداد امسال به بازار عرضه خواهند شد. قد این عروسک ها 10 سانتیمتر از نسل قبلی کوتاه تر است و وزنشان نیز متناسب با کودکان طراحی شده است.