مبادله پول، دو صورت دارد:
١ـ معاوضه دو اسکناس از یک واحد پولی، مانند تومان به تومان: مراجع تقلید در این باره می گویند، چنین معاوضه ای وجه شرعی ندارد و دریافت زیادی در حکم ربا و حرام است، ولی اگر خرید و فروش در آن، غرض عقلائى داشته باشد (مثل خرید و فروش اسکناس نو)، اشکال ندارد.
٢ـ معاوضه دو اسکناس از دو واحد پولی (خرید و فروش ارز)، مانند دُلار به تومان: این کار در قالب خرید و فروش جایز است، حتی اگر بصورت نسیه و با اخذ مقداری بیشتر باشد.
البته برخی از فقها در این باره می گویند، خرید و فروش ارز به شکل نسیه، در صورتى بى اشکال است که اخذ زیادی به حساب مدت نسیه نباشد؛ پس اگر این کار با تبانى قبلى که مستلزم ربا خوارى است باشد، اشکال دارد.
سوال: خرید و فروش و ساختن انگشتر طلای مردانه (زرد یا سفید) چه حكمی دارد؟
جواب: اگر طلای زرد آن مستهلك نیست به طوری كه طلای زرد به آن صدق می كند اشكال دارد هر چند رنگ آن تغییر كرده باشد. (استفتائات امام (ره)، ج 2، ص8 ، س 13)
سوال: حكم خرید وسایلی چون كفش و لباس و غیره از دست فروش ها در صورتی كه نمی دانیم كه این وسایل را از چه طریقی به دست آورده اند چه حكمی دارد؟
جواب: در صورتی كه نمی دانید از چه راهی تهیه كرده اند خرید از آنها اشكالی ندارد. (توضیح المسائل 12 مرجع ج2، ص224 و 225)
سوال: اگر زمینی را دو نفر به طور شراكتی بخرند و یكی از آنها بدون اطّلاع طرف دیگر زمین را بسازد چه حكمی دارد؟
جواب: تصرّف در زمین مشترك بدون رضایت شریك غصب و حرام و موجب ضمان اجرة المثل مدت تصرف است. و شریك می تواند تقاضای افراز زمین و تخریب ساختمان شریك در سهم خود را بنماید و شریكی كه اقدام به ساخت كرده باید رضایت طرف دیگر را جلب نماید. (ر.ك توضیح المسائل 12 مرجع ج2، ص5 254)
سوال: آیا خرید و فروش چك های بانكی كه در دست مردم است جایز است و آیا چك های بانكی كه مثلاً برای دو ماه آینده صادر شده را می توان به قیمت كمتر, نقداً خرید یا نه؟
جواب: فروش چك یا سفته به شخص ثالث به كمتر ربا و حرام است. (استفتائات امام (ره)، ج2، ص175، س225)
سوال: آیا خرید و فروش امتیاز واحدهای آپارتمانی و پیش خرید خانه ها جایز است؟
به طور کلی:
1. خرید و فروش چیزی که عرفاً مبهم است باطل است، ضمن اینکه «امتیاز»، مال نیست که قابل فروش باشد، ولی اگر فروش امتیاز، به معنی اخذ مبلغی در قبال واگذاری حق اولویت باشد و این امر هم خلاف قانون نباشد، اشکالی ندارد.
2. در پیش خرید اگر مبلغی که جلوتر پرداخت می شود، به عنوان علی الحساب بوده و اصل معامله پس از تکمیل و تحویل خانه صورت گیرد، اشکالی ندارد.
پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سوال، چنین است:
حضرت آیة الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):
امتیاز مال نیست که قابل فروش باشد و می تواند پول را به ازای حضور در مرکز مربوطه و امضا به نفع طرف مقابل بگیرد.
حضرت آیة الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
این گونه معاملات تحت عنوان سلف یا سلم قرار می گیرد؛ ولی در سلف دو شرط مهم وجود دارد که اگر نباشد معامله باطل است:
1. باید کل مبلغ، نقد باشد و الا کالی به کالی (نسیه در مقابل نسیه) و باطل است. و اگر قسمتی از مبلغ نقد باشد، معامله به همان مقدار صحیح است.
2. مشخصات جنس مورد معامله باید معین باشد. اموری که سبب تفاوت در قیمت یا تفاوت در رغبات (تمایلات) می شود باید مشخص گردد.
با این شرایء در معاملاتی که به صورت اقساء مبالغی را می گیرند تا مثلاً خانه ای را بسازند در حالی که هنوز خانه ای وجود ندارد، معامله زمانی صورت می گیرد که تمام مبلغ پرداخت شده باشد یا خانه آماده شده، و همچنین خرید اتومبیل که در ابتدا قیمتش معین نیست و به قیمت روز تحویل می فروشند، زمانی معامله انجام می شود که اتومبیل آماده شده باشد و تا آن زمان مبالغی که می پردازند به عنوان علی الحساب محسوب می شود و اگر فروشنده با این پولها طبق توافق، مضاربه (یا قراردادهایی مانند آن) انجام دهد، و سودی به مشتری تعلق بگیرد، اشکال ندارد.
حضرت آیة الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی):
پرداخت مبلغ در مقابل حق شراکت بلا مانع است.
