یك لحظه غفلت و كوتاهى در انجام وظیفه، موجب هجوم ناگوارىهاى پى در پى مىشود. اما از ناگوارى هاى گذشته باید درس بگیرید و دیگر بر از دست دادن اموال دنیا و یا چشیدن مصیبتها، اندوه نخورید.
إِذْ تُصْعِدُونَ وَلاَ تَلْوُونَ عَلَى أحَدٍ وَالرَّسُولُ یَدْعُوكُمْ فِی أُخْرَاكُمْ فَأَثَابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ لِّكَیْلاَ تَحْزَنُواْ عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلاَ مَا أَصَابَكُمْ وَاللّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ (آل عمران ـ 153)
[یاد كنید] هنگامى را كه در حال گریز [از كوه] بالا مى رفتید و به هیچ كس توجه نمى كردید و پیامبر شما را از پشت سرتان فرا مى خواند پس [خداوند] به سزاى [این بى انضباطى] غمى بر غمتان [افزود] تا سرانجام بر آنچه از كف دادهاید و براى آنچه به شما رسیده است اندوهگین نشوید و خداوند از آنچه مى كنید آگاه است.
إِذْ تُصْعِدُونَ وَ لا تَلْوُونَ عَلى أَحَدٍ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوكُمْ فِی أُخْراكُمْ
در این آیه خداوند صحنه پایان احد را به مسلمانان یادآورى مى كند و مى فرماید به خاطر بیاورید هنگامى را كه به هر طرف پراكنده مى شدید و فرار مى كردید و هیچ نگاه به عقب سر نمى كردید كه سایر برادران شما در چه حالند در حالى كه پیامبر از پشت سر فریاد مى زد: "الى عباد اللَّه الى عباد اللَّه فانى رسول اللَّه" "بندگان خدا به سوى من باز گردید به سوى من باز گردید من رسول خدایم"، ولى هیچ یك از شما به سخنان او توجه نداشتید.
فَأَثابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ
در این هنگام غم و اندوه یكى پس از دیگرى به سوى شما رو آورد، اندوه به خاطر شكست، به خاطر از دست دادن جمعى از افسران و سربازان شجاع، به خاطر مجروحان و به خاطر شایعه شهادت پیامبر و واقعیت جراحات او، اینها همه نتیجه آن مخالفت ها بود.
لِكَیْلا تَحْزَنُوا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا ما أَصابَكُمْ
هجوم سیل غم و اندوه به سوى شما براى این بود كه دیگر به خاطر از دست رفتن غنائم جنگى غمگین نشوید و از جراحاتى كه در میدان جنگ در راه پیروزى به شما مى رسد نگران نباشید.
وَ اللَّهُ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ
خدا از اعمال شما آگاه بود و به خوبى وضع اطاعت كنندگان و مجاهدان واقعى و همچنین فراریان را مى داند، بنابراین هیچ یك از شما نباید خود را فریب دهد و چیزى بر خلاف آنچه در میدان احد واقع شده ادعا كند.
اگر به راستى جزء دسته اول هستید خدا را شكر گوئید و در غیر این صورت از گناهان خود توبه كنید.
درباره جملهى «فَأَثابَكُمْ غَمًّا بِغَمٍّ» تفسیرهاى گوناگونى مطرح شده است از جمله:
1ـ خداوند به لطف خود، غم پسندیدهى پیروزى كفّار بر مسلمانان را جایگزین غم ناپسندِ از دست دادن غنائم ساخت.
2ـ خداوند به سزاى غمى كه بر دل پیامبر وادار كردید، شما را دچار غم و اندوه فراوان كرد.
3ـ خداوند به سزاى فرار از جنگ و نافرمانى پیامبر، غم هاى فراوانى را یكى پس از دیگرى بر شما وارد كرد.
بر اساس روایات، تسلّط خالد بن ولید بر مسلمانان موجب افزایش اندوه آنان از شكست در جنگ احد گردید. (تفسیر برهان راهنما)
بحث لغوی:
تصعدون: اصعاد: رفتن در زمین هموار. صعود بالا رفتن. به قولى اصعاد به معنى صعود است.
تلوون: تلوون در اینجا به معنى میل و التفات و توجه است «لوى یده- رأسه» یعنى دستش و سرش را چرخانید.
اخراكم: اخرى: آخر مانده. آن مونث آخر است یعنى گروه آخر مانده.
اثابكم: ثوب: رجوع. اثابه: رجوع دادن. آن در پاداش دادن آید و گاهى در كیفر دادن.
غم: اندوه. در اصل به معنى پوشاندن است. اندوه را غم گویند كه سرور و حلم را مى پوشاند.
پیام های آیه:
1ـ نتیجهى سستى، اختلاف و عدم اطاعت از فرماندهى فرار و سراسیمگى در جبههى نبرد است. «حَتَّى إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ»، «إِذْ تُصْعِدُونَ»
2ـ یاد نقاط ضعف، مایهى بهره گیرى از تجربههاست. «إِذْ تُصْعِدُونَ»
3ـ هنگام خطر، انسان عادّى جز خودش به فكر دیگرى نیست. «لا تَلْوُونَ عَلى أَحَدٍ»
4ـ فریاد رهبر، در افراد ترسو و سست ایمان تأثیرگذار نیست. «وَ الرَّسُولُ یَدْعُوكُمْ»
5ـ اظهار علاقه، در روز آسایش مهم نیست همدلى و همراهى در روزهاى سختى نشانه ى دوستى واقعى است. «وَ الرَّسُولُ یَدْعُوكُمْ ...»
6ـ آنجا كه همه فرار مى كنند، رهبر باید در صحنه بماند و فراریان را فرا بخواند. «وَ الرَّسُولُ یَدْعُوكُمْ ...»
7ـ یك لحظه غفلت و كوتاهى در انجام وظیفه، موجب هجوم ناگوارى هاى پى در پى مى شود. «غَمًّا بِغَمٍّ»
8ـ از ناگوارى هاى گذشته درس بگیرید و دیگر بر از دست دادن اموال دنیا و یا چشیدن مصیبتها، اندوه نخورید. «لِكَیْلا تَحْزَنُوا عَلى ما فاتَكُمْ وَ لا ما أَصابَكُمْ»
