تفسیر فُرات کوفی، تفسیری روایی به عربی از ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی، محدّث و مفسر شیعی، متوفاى اوایل قرن چهارم می ‌باشد.

تفسیر فرات، براساس ترتیب سوره ها تنظیم شده و برخلاف مفسران متقدم شیعه مانند قمی و عیاشی تنها آیاتی را که در شأن نزول و تفسیر یا تأویل قریب و بعید آنها روایتی درباره تعالیم و اعتقادات شیعی از ائمه شیعه یا صحابه و برخی تابعین بوده، برگزیده ‌است.

تفسیر فرات کوفی

این کتاب تفسیر قرآن به زبان عربی و به شیوه «روایی» در قرن چهارم هجری قمری است که به تفسیر «فرات کوفی» مشهور است. تفسیر فرات، براساس ترتیب سوره ها تنظیم شده و برخلاف مفسران متقدم شیعه مانند "قمی و عیاشی" تنها آیاتی را که در شأن نزول و فضائل و تفسیر یا تاویل خاندان عصمت و طهارت و اعتقادات شیعه درباره ائمه و صحابه و تابعین بوده، برگزیده است.

معرفی اجمالی نویسنده

نویسنده شیخ ابوالقاسم فرات، فرزند ابراهیم بن فرات کوفی است. او از مفسران شیعه در زمان غیبت صغری و محدثین امامیه است که با توجه به اسناد تفسیرش، در اواخر قرن سوم و تا اوایل قرن چهارم هجری زندگی می کرد.

عده ای او را "زیدی" می گویند ولی علمای بزرگی چون شیخ صدوق، مصرا او را از «امامیه» می داند و با یک واسطه از «فرات» روایت نقل می کند.

شیخ صدوق در آثار خود مانند «الامالی، خصال، معانی الاخبار و ...» این احتمال را می دهد که فرات، نخست زیدی مذهب بوده و بعد به «امامیه» گرویده است و روایات شیخ صدوق هم در زمان امامی بودن اوست و نیز از موارد نقل شیخ صدوق از این تفسیر «فرات»، نام او در اسناد برخی روایات "سید بن طاووس" آمده است.

بعضی از مشایخ (اساتید) فرات در روایات تفسیرش عبارتند از: حسن بن سعید اهوازی کوفی که از اصحاب امام هشتم شیعیان حضرت رضا علیه السلام و امام نهم و دهم بوده است. ولی چون در فهرست کامل راویان در تفسیر فرات، درباره زیدی یا عامی بودن بعضی از مشایخ دیگر او (مانند محمدبن منصور مرادی، محدث زیدی اوایل قرن سوم هجری) و توجه به این اساتید زیدی مذهب، و وجود روایتی از "زیدبن علی" در اختصاص به عصمت پنج تن آل عبا در این تفسیر و نیز عدم تصریح فرات به دوازده امام علیهم السلام، این احتمال را داده اند که "فرات" موقع نوشتن این تفسیر، زیدی بوده است.

اما روایات او از صادقین و امام رضا علیهم السلام و وجود روایات متعدد دال بر خروج حضرت مهدی و روایاتی درباره سرچشمه نورانی ائمه که برخلاف دیدگاه های زیدیه در این باره است، احتمال زیدی بودن "فرات" را ضعیف می کند.

دیدگاه های صاحبنظران

1ـ از رجال متاخر نیز، علامه حلی، ابن داود و محمدبن علی اردبیلی، هیچ نگفته اند.

2ـ برعکس محدثانی چون علی بن بابویه قمی، حسن بن محمدبن سعید هاشمی از این تفسیر برای شیخ صدوق نقل کرده و برخی متاخران با توجه به اینکه روایات این تفسیر به امام رضا علیه السلام ختم شده، فرات را در شمار اصحاب آن حضرت یا امام نهم و دهم می دانند.

3ـ از قرن چهارم به بعد، محدثانی مانند شیخ حر عاملی و علامه مجلسی، فرات و تفسیرش را معتبر و موثق می دانند. مجلسی او را امامی و روایات او را در بالاترین درجه حسن می داند.

به طور کلی مسلم این است که این تفسیر مورد قبول علمای امامیه می باشد و از ماخذ مفسران شیعه، در طول تاریخ تفسیر است.

ویژگی تفسیر

فرات این تفسیر را بر اساس ترتیب سوره‌ها تنظیم کرده، اما برخلاف مفسران متقدم شیعی همچون قمی و عیّاشی تنها آیاتی را برگزیده است که در شأن نزول و تفسیر یا تأویل قریب و بعید آنها، روایتی درباره تعالیم و اعتقادات شیعی از ائمه شیعه علیهم‌السلام یا صحابه و برخی تابعین در دست داشته است.

تقسیم و ساختار تفسیر

همانطور که گفتیم این تفسیر بر ترتیب سوره های قرآن کریم، است. آغاز آن سوره «فاتحه الکتاب» و پایان آن سوره «الناس» می باشد. مفسر، احادیث و آیات و روایات از طریق ائمه معصومین را آورده و آیاتی که در شأن نزول و تفسیر و تأویل قریب و بعید آنها و اکثر آیاتی که در شأن نزول و فضائل حضرت امیرالمومنین و خاندان عصمت نازل شده، انتخاب و سخن گفته است.

در این تفسیر، روایتی درباره تعالیم و اعتقادات شیعی از ائمه شیعه علهیم السلام و یا صحابه و بعضی از تابعین، آمده است!!

مقدمه این تفسیر، نوشته فرات نیست! مصحح این تفسیر "محمدالکاظم" در مقدمه خود، 126 نفر از مشایخ این مفسر را با ذکر سند ضبط کرده است.

توثیق مولف

رجالیون متقدم شیعه همچون کَشّی و نَجاشی و شیخ طوسی، و متأخرانی چون ابن داوود و علامه حلّی و محمد بن علی اردبیلی، در باره ابوالقاسم فرات هیچ اطلاعی نداده‌اند.

با وجود این، از زیدیه ابوعبداللّه علوی شجری (متوفی 445) به واسطه محمد بن حسن بن احمدبن ولید، از مشایخ صدوق، در کتاب فضل زیارة الحسین، از اهل سنّت عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی در شواهد التنزیل (جاهای متعدد) از تفسیر او نقل کرده‌اند.

نام وی در اسناد برخی روایات سید بن طاووس نیز آمده است.

چاپ و نشر

نسخه های خطی و چاپی از این تفسر امروزه در دست است که تمام آنها از روایت ابوالخیر مقداد بن علی حجازی مدنی، از ابوالقاسم عبدالرحمن حسنی علوی، از فرات روایت شده است.

ظاهراً نسخه های خطی، همه اش از قرن دهم به بعد است و این احتمال هست که سلسله اسناد، بین قرن پنجم تا دهم حذف شده است.

این تفسیر برای اولین بار در سال 1354 هـ ق، در نجف اشرف به اهتمام و مقدمه شیخ محمد علی غروی اردوبادی چاپ شد.

این چاپ بعداً در قم، افست گردید که 766 حدیث دارد. این تفسیر با تحقیق و تصحیح آقای شیخ محمدالکاظم در 720 صفحه توسط وزارت ارشاد اسلامی در سال 1410 هـ ق، در تهران با 775 حدیث به چاپ رسید.