سعى و كوشش انسان هیچ گاه ضایع نمى شود، اگر هدف كسى تنها نتیجه هاى مادى و دنیوى باشد و همانند بعضى از رزمندگان احد تنها به خاطر غنیمت تلاش كند، بالأخره بهرهاى از آن بدست مى آورد اما اگر هدف عالی تر بود، و كوشش ها در مسیر حیات جاویدان و فضائل انسانى به كار افتاد، باز به هدف خود خواهد رسید، بنابراین حالا كه رسیدن به دنیا یا آخرت هر دو نیازمند به كوشش است، پس چرا انسان سرمایه هاى وجودى خود را در مسیر دوم كه یك مسیر عالى و پایدار است به كار نیندازد؟
وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاَّ بِإِذْنِ الله كِتَابًا مُّوَجَّلًا وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الدُّنْیَا نُوْتِهِ مِنْهَا وَمَن یُرِدْ ثَوَابَ الآخِرَةِ نُوْتِهِ مِنْهَا وَسَنَجْزِی الشَّاكِرِینَ (آل عمران ـ 145)
و هیچ نفسى جز به فرمان خدا نمیرد [خداوند مرگ را] به عنوان سرنوشتى معین [مقرر كرده است] و هر كه پاداش این دنیا را بخواهد به او از آن مى دهیم و هر كه پاداش آن سراى را بخواهد از آن به او مى دهیم و به زودى سپاسگزاران را پاداش خواهیم داد.
همان طور كه گفتیم شایعه بى اساس شهادت پیامبر در احد عده زیادى از مسلمانان را به وحشت افكند تا آنجا كه از میدان جنگ فرار كردند و حتى بعضى مى خواستند از اسلام هم برگردند، در آیه فوق مجدّداً براى تنبیه و بیدارى این دسته مى فرماید: مرگ بدست خدا و فرمان او است و براى هر كس اجلى مقرر شده است كه نمى تواند از آن فرار كند، بنابراین اگر پیامبر در این میدان شربت شهادت مى نوشید چیزى جز انجام یافتن یك سنت الهى نبود با این حال نباید مسلمانان از آن وحشت كنند و دست از ادامه مبارزه بردارند.
از سوى دیگر فرار از میدان جنگ نیز نمى تواند از فرا رسیدن اجل جلوگیرى كند همان طور كه شركت در میدان جهاد نیز اجل انسان را جلو نمى اندازد بنابراین فرار از میدان جهاد براى حفظ جان بیهوده است.
وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا نُوْتِهِ مِنْها وَ مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الْآخِرَةِ نُوْتِهِ مِنْها: در پایان آیه مى فرماید: سعى و كوشش انسان هیچگاه ضایع نمى شود، اگر هدف كسى تنها نتیجه هاى مادى و دنیوى باشد و همانند بعضى از رزمندگان احد تنها به خاطر غنیمت تلاش كند، بالأخره بهرهاى از آن بدست مىآورد اما اگر هدف عالی تر بود، و كوشش ها در مسیر حیات جاویدان و فضائل انسانى به كار افتاد، باز به هدف خود خواهد رسید، بنابراین حالا كه رسیدن به دنیا یا آخرت هر دو نیازمند به كوشش است، پس چرا انسان سرمایه هاى وجودى خود را در مسیر دوم كه یك مسیر عالى و پایدار است به كار نیندازد؟
سپس بار دیگر تاكید مى كند كه" پاداش شاكران را به زودى خواهیم داد". (وَ سَنَجْزِی الشَّاكِرِینَ).
قابل توجه اینكه در آیه سابق این جمله به صورت فعل غائب ذكر شده بود و در اینجا به صورت فعل متكلم، و این نهایت تأكید وعده الهى را به دادن پاداش به آنها بیان مى كند، و به تعبیر ساده خداوند مى گوید: ضامن پاداش آنها منم.
در تفسیر "مجمع البیان" در ذیل آیه، از امام باقر علیه السلام چنین نقل شده كه: على علیه السلام در روز احد شصت و یك زخم برداشت و پیامبر صلی الله علیه و آله "ام سلیم" و "ام عطیه" را دستور داد كه به معالجه جراحات آن حضرت بپردازند. چیزى نگذشت كه آنها با نگرانى به خدمت پیغمبر عرضه داشتند وضع بدن على علیه السلام طورى است كه ما هر زخمى را مى بندیم دیگرى گشوده مى شود، و زخم هاى تن او آنچنان زیاد و خطرناك است كه ما از حیات او نگرانیم، پیغمبر و جمعى از مسلمانان به عنوان عیادت به منزل على وارد شدند در حالى كه بدن او یك پارچه زخم و جراحت بود پیامبر با دست مبارك خود بدن او را مسح مى كرد و مى فرمود:
كسى كه در راه خدا این چنین ببیند آخرین درجه مسئولیت خود را انجام داده است! و زخم هایى كه پیامبر دست بر آن مى كشید به زودى التیام مىیافت، على علیه السلام در این هنگام گفت الحمد للَّه كه با این همه، فرار نكردم و پشت به دشمن ننمودم خداوند از كوشش هاى او قدردانى كرد و در دو آیه از قرآن به آن (و به فداكاری هاى افراد نمونه دیگر از مجاهدان احد) اشاره كرده است، در یك مورد مىفرماید: " وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاكِرِینَ" و در مورد دیگر مىفرماید:" وَ سَنَجْزِی الشَّاكِرِینَ".
بحث لغوی:
موجلا: به صیغه مفعول. به معنى معین و مدتدار است، اصل كلمه از اجل به معنى مدت است.
پیام های آیه:
1ـ با فرار از جنگ، از مرگ نمى توانید فرار كنید. «انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِكُمْ»، «ما كانَ لِنَفْسٍ»
2ـ مرگ، به دست ما نیست، «كِتاباً مُوَجَّلًا» ولى اراده و هدف به دست ماست. «وَ مَنْ یُرِدْ ...»
3ـ حال كه دنیا و آخرت در برابر ماست، مسیر ابدیّت و رضاى خالق را ادامه دهیم. «مَنْ یُرِدْ»، «نُوْتِهِ مِنْها»
4ـ هر نوع انگیزه و عملى بازتاب و عكس العمل مخصوصى دارد. در هر مسیرى گام نهیم به مقصدى خاص خواهیم رسید. «مَنْ یُرِدْ ثَوابَ الدُّنْیا»، «وَ مَنْ یُرِدْ ...».
