خداوند در احد مى خواست نقاط ضعف مسلمانان را به آنان نشان دهد تا به فكر اصلاح و جبران نقایص بیفتند و براى حركت هاى بعدى آمادگى لازم را داشته باشند.
گاهى شكست هاى سازنده و بیدارگر، از پیروزى هاى خواب آور مطلوب تر است.
وَلِیُمَحِّصَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ وَیَمْحَقَ الْكَافِرِینَ (آل عمران ـ 141)
و (فراز و نشیبهاى جنگ براى آن است) تا خداوند افراد مومن را پاك و خالص، و كافران را (به تدریج) محو و نابود گرداند.
در این آیه اشاره به یكى دیگر از نتائج طبیعى شكست جنگ احد شده است، و آن اینكه این گونه شكست ها نقاط ضعف و عیوب جمعیت ها را آشكار مى سازد و وسیله موثرى است براى شستشوى از این عیوب.
قرآن مى گوید خدا مى خواست در این میدان جنگ، افراد با ایمان را خالص گرداند و نقاط ضعفشان را به آنها نشان بدهد، آنها مى بایست براى پیروزی هاى آینده در چنین بوته آزمایشى قرار گیرند و عیار شخصیت خود را بسنجند و همانطور كه على علیه السلام مى فرماید: "فى تقلب الاحوال یعلم جواهر الرجال ":" دگرگونی هاى روزگار و حوادث سخت زندگى حقیقت اشخاص را روشن مى سازد" آنها به عیار شخصیت خود واقف گردند.
اینجا است كه گاهى پارهاى از شكست ها آنچنان سازنده است كه به مراتب اثر آن در سرنوشت جوامع انسانى از پیروزی هاى خواب كننده ظاهرى بیشتر است.
جالب اینكه نویسنده تفسیر "المنار" از استادش "محمد عبده" مفتى بزرگ مصر نقل مى كند كه پیامبر را در خواب دید و به او فرمود: "اگر مرا در میان پیروزى و شكست در میدان احد مخیر ساخته بودند، من در خصوص آن میدان، شكست را ترجیح می دادم." زیرا این شكست عامل سازندهاى در تاریخ اسلام شد".
و یمحق الكافرین؛ این جمله در حقیقت نتیجه ای است براى جمله قبل، زیرا هنگامى كه مومنان در كوره حوادث پاك شدند آمادگى كافى براى از بین بردن تدریجى شرك و كفر و پاك ساختن جامعه خود از این آلودگی ها پیدا مى كنند، یعنى نخست باید پاك شد و سپس پاك كرد.
در حقیقت همانطور كه ماه با آن جلوهگرى و فریبندگى مخصوص خود، تدریجاً كم نور شده، در محاق فرو مى رود همچنین شكوه و عظمت كفر و شرك و حامیان آنها با تصفیه و پاك شدن مسلمانان به زوال و نیستى مى گراید.
بحث لغوی:
"لیمحص" از ماده "تمحیص" به معنى پاك نمودن چیزى است از هرگونه عیب.
و "یمحق" از ماده "محق" (بر وزن مرد) به معنى كم شدن تدریجى چیزى است و به همین مناسبت شب پایان ماه را "محاق" مىگویند؛ زیرا روشنى ماه كم كم كاسته شده و از بین مى رود.
پیام های آیه:
1ـ جنگ، میزانى است براى شناسایى افراد پاك از اشخاص پوك. «لِیُمَحِّصَ اللَّهُ»
2ـ براى اهل ایمان، شكست یا پیروزى سعادت است. زیرا یا شهادت، یا تجربه، یا غلبه بر دشمن را به دست مى آورد. «لِیُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا»
3ـ رشد و شكوفایى ایمان، محو و سرنگونى كفر، به مرور زمان و در طول تاریخ به دست مى آید. («یُمَحّص» دلالت بر استمرار و «یَمحَق» معناى تدریج را با خود دارد.) «لِیُمَحِّصَ»، «یَمْحَقَ»
4ـ آیندهى تاریخ به سوى محو و نابودى كفر است. «یَمْحَقَ الْكافِرِینَ»
5ـ شكست امروز مهم نیست، پایان كار اصل است. «وَ یَمْحَقَ الْكافِرِینَ»
أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَلَمَّا یَعْلَمِ اللّهُ الَّذِینَ جَاهَدُواْ مِنكُمْ وَیَعْلَمَ الصَّابِرِینَ (آل عمران ـ 142)
آیا گمان دارید كه (با ادّعاى ایمان) وارد بهشت شوید، در حالى كه هنوز خداوند مجاهدان از شما و صابران را معلوم نساخته است؟
در اینجا قرآن با استفاده از حادثه احد براى تصحیح یك اشتباه فكرى مسلمانان اقدام مى كند و مى گوید: شما چنین پنداشتید كه بدون جهاد و استقامت در راه خدا مى توانید در بهشت برین جاى گیرید، آیا شما گمان كردید داخل شدن در عمق آن سعادت معنوى، تنها با انتخاب نام مسلمان و یا عقیده بدون عمل ممكن است؟
اگر چنین بود مسئله بسیار ساده بود، ولى هرگز چنین نبوده است و تا اعتقادات واقعى در میدان عمل پیاده نشود كسى بهرهاى از آن سعادت ها نخواهد برد، در اینجا است كه باید صفوف از هم مشخص شود، و مجاهدان و صابران از افراد بى ارزش شناخته شوند.
این آیه، به جهاد و صبر و مقاومت مومنان اشاره مى كند؛ زیرا راه بهشت از طریق صبر و جهاد است. قرآن مى فرماید: «سَلامٌ عَلَیْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ» (رعد 24) سلام بر شما اهل بهشت، به خاطر صبر و مقاومتى كه داشتید.
در این تعبیر لطفى است، نمىگوید سلام بر شما به خاطر حج و روزه و یا خمس و زكات، زیرا انجام هر عملى نیازمند صبر و پایدارى است.
صاحب تفسیر احسن الحدیث می گوید:
این آیه نظیر آیه 124 بقره است و مىگوید: مقرب شدن در درگاه خدا و اهل بهشت شدن، امتحان و ناگوارایى لازم دارد، مسئله این نیست كه شما بر حقید و باید غالب باشید، بلكه باید در تنگناها بیافتید و مسلمان بودن را در میدان عمل پیاده كنید تا مجاهدان و استقامت كنندگان شناخته شود «و یعلم» تقدیرش «و ان یعلم»، و «واو» به معنى «با» است یعنى: هنوز خدا مجاهدان و استقامت كنندگان را آشكار و مشخص نكرده است.
«الصابرین» شامل مجاهدان آنان كه در مركز جنگ ایستاده و فرار نكرده و خلاصه مطلق استقامت كنندگان در تقوى و راه خداست.
پیامهای آیه:
1ـ از امیدها و آرزوهاى باطل دست برداریم. «أَمْ حَسِبْتُمْ»
2ـ ایمانِ قلبى كافى نیست، تلاش و عمل نیز لازم است. بهشت را به بها دهند نه بهانه. «أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ ...»
3ـ كلید بهشت، صبر و جهاد است. صبر در برابر مصیبت، معصیت و انجام عبادت و حضور در جبههى جهاد اكبر و جهاد اصغر. «وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ»
4ـ صبر و مقاومت، همراه با جهاد لازم است. زیرا شروع جنگ و ادامهى آن و عوارض و آثار بعد از جنگ، همه و همه نیازمند صبر و بردبارى است. «جاهَدُوا مِنْكُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ»
