بیشتر رفتارهای آدمی بر مبنای اعتقادی او شکل می‌گیرد. مبانی اعتقادی فرد، توجیه گر و دلیل رفتار و عملکرد فرد هستند. دو نفر با مبانی متفاوت نمی توانند در یک مسئله به توافق برسند مگر اشتراک مبانی بیابند و با آن به طرح ریزی مسئله بپردازند.
زمانی که دو نفر مبانی مشترک در یک زمینه دارند؛ تفکر، سخن و رفتارشان مورد قبول یکدیگر است. پس زمانی سخن پذیرفته می شود که بر اساس مبنای عملکرد فرد باشد. مثلا فردی که مبنای عملکردش براساس منفعت است، سخنانی که برایش منفعت دارند را می پذیرید و از آن ها بهره می برد.
موعظه در حیطه دین پایه گذاری شده است و یک روش هدایتی دینی است. پایه گذاری و مبنای دین براساس ایمان است.
اولین قدم در دین، باورمندی به معتقدات آن است. تمامی محتوای موعظه براساس این مبنا پایه‌گذاری و طرح ریزی شده است.
زمانی فرد موعظه را می پذیرد که مبانی ساختار وجودی موعظه که باورمندی مقدماتی دین است را پذیرفته باشد. کسانی که این مبانی را پذیرفته باشند، به عنوان مومنین شناخته می‌شوند.
پس مومنین دارای اشتراک مبنایی با محتوای موعظه هستند به همین دلیل در آیات قرآن موعظه برای مومنین آمده است و پذیرش توسط این گروه صورت می‌گیرد.
می توان گفت مومن در ابتدا نیت می کند، همان نیت را در ذهن تصویر می کشد و سپس آن را تصدیق می کند و به میزان باور خود، حکم به لزوم انجام آن می دهد. هر میزان باور در فرد بیشتر باشد در پذیرش موعظه و انجام آن کوشاتر می شود.
به بیان دیگر مومن، سخنی را می شنود، با معتقدات و باورهای خود می سنجد؛ اگر مطابق با آن ها باشد، می پذیرد و اگر نباشد قبول نمی کند و چون موعظه گونه ای یادآوری همان باورهاست، برای انسان مومن آشناست و آن را راحت تر می پذیرد و هر چه ایمانش قوی‌تر باشد، بر اطمینان قلبی اش افزون تر می گردد و آرامش بیشتری دارد؛ بنابر این نسبت به موعظه واکنش بهتری نشان می دهد تا از فواید آرامش قلبی بهره‌مند شود.
میزان ایمان فرد به معتقدات، برابر با میزان پذیرش موعظه است. فرد با شنیدن موعظه، بین باورهایش و موعظه تناسب برقرار می کند و به میزان باورش آن را می پذیرد.
علاوه بر آن، به دلیل این که محتوای موعظه، هدایت فرد است نیازمند به باورهای الهی است که در قرآن متعلقات این باور در آیه "ذلِكَ یُوعَظُ بِهِ مَنْ كانَ مِنْكُمْ یُوْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ" (طلاق، 2) معرفی شده است، طبق این آیه مخاطب برای پذیرش موعظه نیازمند به داشتن ایمان به خداوند و معاد است.
سوالی که اینجا مطرح می شود این است چرا از تمامی آن چه در قرآن به عنوان متعلق ایمان آمده است، تنها این دو برای موعظه پذیری انتخاب شده است؟
در جواب می توان گفت زمانی که محتوای موعظه در بردارنده امر و نهی، وعده و وعید است باید فرد باور داشته باشد که روزی می رسد که به محاسبه اعمال او برمی خیزند و این وعده و وعیدها به تحقق می رسد.
اگر فرد ترس از عذاب یا شوق به بهشت نداشته باشد، نمی تواند کاری که برایش سختی و خستگی و دشواری دارد را تحمل کند. پس باور به معاد لازمه پذیرش موعظه است تا فرد به خاطر ترس از عذاب، ازگناه دوری کند و اشتیاق رسیدن به بهشت، محرکی برای انجام اعمال صالح شود.
از آن جایی که باور به معاد، باور به غیب است که هنوز رخ نداده است، پذیرش امور حسی همواره برای انسان ساده‌تر است ولی وجه تمایز مومنان پذیرش امور غیبی است.
پذیرش غیب نیازمند باوری عمیق به گوینده آن است. معاد از امور غیبی است که تنها به میزان باور ما به خدا و رسولش بستگی دارد.
وقتی فرد به واعظ خود حس اعتماد داشته باشد و احساس کند هر آن چه او می گوید به نفع خودش است در این حال است که فرد با کمال میل آن را می پذیرد.
همچنین باید در نظر داشت که ایمان به خدا و آخرت دو امر کلی است که شامل ریز موضوع می شود زمانی که فردی موعظه می شود باید فرد نسبت به مبانی خاص آن موضوع، ایمان قلبی داشته باشد. به طور مثال زمانی که درباره رزق وعظ می شود، باید نسبت به رازق بودن خدا ایمان داشته باشد تا بتواند مواعظی که براساس آن است بپذیرد و گرنه نمی تواند قبول کند.
اگر نسبت به کسب حرام موعظه شود و به رزاقیت خدا شک داشته باشد قبول نمی کند و از آن سرباز می زند و می‌گوید: اگر از این راه بدست نیاورم، راهی دیگر وجود ندارد و دچار اضطراب می شود. اما فردی که ایمان به رزاقیت خداوند دارد زمانی که نهی می شود با آرامش قلب از آن دوری می کند چرا که به خدا اطمینان دارد که روزی‌اش را خواهد رساند.
همین مقوله نشان می دهد که چرا بعضی افراد نسبت به یک موعظه عکس العمل پذیرشی دارند و به وعظ دیگری عکس العمل دافعه و نپذیرفتن دارد چون به مبانی موعظه اول در همان زمینه خاص ایمان دارد و به مبانی موعظه دوم ایمان ندارند.
