اگر كودكی دارید كه احترام بزرگ‌ترش را رعایت نمی‌كند و با تقلید رفتار و گفتار او قصد تحقیر بزرگ‌ترش را دارد، اگر كودكی دارید كه عمو، خاله یا دایی‌اش را با نام كوچك صدا می‌كند یا رازهای شما را با دیگران به اشتراك می‌گذارد، باید كمی نگران شوید و به روش تربیتی‌تان شك كنید. در این پرونده به شما می‌گوییم كه چطور با اصلاح شیوه تربیتی خود از یك عرشیای زلزله یك كودك مودب و جنتلمن بسازید.
زندگی در دنیای پرمشغله و پیچیده امروز گاهی ما را از برخی از جنبه‌های مهم زندگی و كودكان‌مان غافل می‌كند و سر بزنگاه ما را در چنان سردرگمی غرق می‌كند كه به‌سادگی نمی‌توانیم راه درست را از نادرست تشیخص دهیم. یكی از این جنبه‌ها غفلت در انتخاب صحیح شیوه‌های تربیتی مدرن یا بی‌تفاوتی نسبت به این روش‌هاست. رویارویی با كودكانی كه به اصطلاح در زمره نسل جدید جای می‌گیرند و رفتاری آزار‌دهنده دارند، بسیار دشوار است؛ نسلی كه به اعتقاد بزرگ‌ترهای‌شان از ادب و نزاكت بویی نبرده و مدام پیكان بزرگترها پیشانی‌شان را نشانه گرفته است؛ نسلی كه چشم، گوش و حواسش به رفتار، گفتار و سكنات بزرگ‌ترهایش بوده و آنها را الگوی رفتاری خویش قرار داده است. پس نمی‌توان این‌چنین بی‌محابا انگشت اشاره را به سوی آنها گرفت و از نقش كلیدی والدین غافل شد. در این مطلب دكتر كتایون خوشابی، فوق‌تخصص روانپزشكی كودكان درباره شیوه‌های صحیح تربیتی، تنبیه و تشویق و تاثیرگذاری والدین در تربیت كودكان با شما صحبت می‌كند.
تشخیص كودكی كه ادب و احترام را در مقابل بزرگترها به جا نمی‌آورد و در مقایسه با همسالان خود پرخاشگری كلامی دارد، چندان سخت نیست اما صرف اینكه كودكی یكی، دو بار پا را از دایره قرمزی كه والدین و عرف جامعه برایش تعیین كردند، بیرون گذاشت دلیل آن نیست که برچسب بی‌ادبی را به پیشانی‌اش بچسبانیم. دكتر كتایون خوشابی، فوق تخصص روانپزشكی كودكان در این‌باره می‌گوید: «بچه‌هایی كه معمولا مرز را در ارتباط با بزرگسالان رعایت نمی‌كنند و به بزرگسالان به‌خصوص والدین‌شان توهین می‌كنند و كودكانی كه دست روی والدین بلند می‌كنند یا فحاشی و توهین‌هایی كلامی دارند و حین عصبانیت به پدر و مادر حمله می‌كنند یا به افراد دیگر دست‌درازی می‌كنند را تحت عنوان كودكانی كه درست تربیت نشده‌اند می‌توان نام برد.
همیشه پای والدین در میان است
كودكانی كه در گروه كودكان بی‌ادب قرار می‌گیرند و به قول دكتر خوشابی در گروه كودكانی كه درست تربیت نشده‌اند هستند، قطعا از بدو تولد با این مشكل متولد نشده‌اند. پیدا كردن ریشه‌ها و منشاء این بی‌ادبی چندان دشوار نیست. والدین تنها باید كمی بیشتر به رفتار و كردار خود مسلط باشند و سنجیده‌تر عمل كنند. دكتر خوشابی در این باره می‌گوید: «این كودكان معمولا حاصل روش‌های تربیتی نادرست والدین هستند؛ پدر و مادرهایی كه روش‌های فرزندپروری آنها سهل‌گیرانه است. كودكان در این روش‌ها احترام گذاشتن به بزرگترها را یاد نمی‌گیرند و محدوده‌های مربوط به سن خودشان و والدین‌شان را نمی‌توانند به‌درستی رعایت كنند.
گام اول؛ انتخاب موضع درست در قبال فرزند
در یك روش تربیتی درست همان اندازه كه توجه، محبت و حمایت از طرف والدین نسبت به فرزندان وجود دارد، اعمال قدرت، كنترل و دیسیپلین هم باید وجود داشته باشد. دكتر خوشابی به سیب سبز می‌گوید: «زمان‌هایی كه لازم است پدر و مادر دوست فرزندشان باشند (زمان بازی كردن) مانند یك همسن با كودك بازی كنند و در این حالت از لحاظ قدرت فرقی بین والدین و كودك نیست. وقتی بچه كار درست یا نادرست می‌كند، پدرو مادر باید از موضع بالا بچه را مورد تنبیه یا تشویق قرار دهند و این اصلا به معنای تنبیه بدنی نیست. تشویق به معنای اینكه رفتار مطلوب كودك تقویت شود و استفاده از تنبیه به معنای اینكه رفتارهای نامطلوب در كودك سرکوب شود.
گام دوم؛ پرهیز از تقسیم برابر قدرت
در روش‌های فرزندپروری سهل‌گیرانه ارتباط والدین با كودكان‌شان مثل همسالان‌شان است. همان‌طور كه كودك ممكن است با همسال خودش به‌طور فیزیكی یا كلامی درگیر شود، چون در این روش فاصله‌ای به لحاظ سیستم قدرت بین فرزند و والدین وجود ندارد به همان صورت حد و مرز والدین توسط كودك شكسته می‌شود و او برای خود جایز می‌داند كه پدر و مادر را مانند همسالانش مورد توهین و تحقیر قرار می‌دهد. به گفته این روانشناس كودك اشكال بزرگ در انتخاب روش‌های نادرست فرزندپروری والدین است. در حالی‌كه در روش‌های نوین فرزندپروری پدر و مادر به‌موقع كنترل كودك را در دست می‌گیرند و به او اجازه نمی‌دهند از حد و مرز خودش سوءاستفاده و تجاوز كند.
وقتی از تنبیه و تشویق می‌گوییم از چه حرف می‌زنیم
وقتی از تشویق حرف می‌زنیم، مقصودمان تشویق‌های كلامی و غیركلامی است. وقتی كودک رفتار مطلوبی دارد، والدین می‌توانند از تشویق‌های غیر كلامی (نگاه محبت‌آمیز، خندیدن و نوازش كردن سر و...) یا از روش‌های كلامی (آفرین گفتن و تعریف كردن از كودك و به نوعی كارش را مورد تایید قرار دادن) استفاده کنند كه این موجب افزایش اعتماد به نفس كودك می‌شود. گاهی هم تشویق‌های مادی می‌تواند جایگزین این تشویق‌ها شود مثل خریدن كتاب، اسباب‌بازی یا تشویق‌هایی مثل هدیه دادن برچسب به كودك كه همه اینها می‌تواند جزء رفتارهای تشویقی مثبت باشد. اما در شرایطی كه كودك پدر و مادر را مورد توهین قرار می‌دهد، پرخاش می‌كند یا آنها را كتك می‌زند باید از روش‌های تنبیهی استفاده كرد که یكی از روش‌های تنبیهی محروم كردن كودك است.
در این شرایط می‌توان كودك را به مدت پنج دقیقه در اتاق دیگری بگذاریم تا تنها باشد. این اتاق بهتر است اتاق خودش نباشد تا خودش را با وسایلش سرگرم کند. خیلی از خانواده‌ها این روش را خشن و به معنای حبس كردن می‌دانند در حالی كه این روش به هیچ‌وجه معادل زندانی كردن كودك نیست. باید به كودك بگوییم به دلیل رفتار بدت از حضور در جمع محرومی و پنج دقیقه هم اصلا زمان زیادی نیست. البته به ازای هر سال یک دقیقه به زمان اضافه می‌شود. حتی می‌توانیم در اتاق را باز بگذاریم اما نباید به او اجازه خروج دهیم و اگر بچه رعایت نكرد باید در اتاق را ببندیم و پس از اتمام زمان والدین باید به مدت 20 تا 30 دقیقه به كودك كم‌محلی كنند.
چه تنبیهی موثر است؟
مهم نیست از چه روش تنبیهی استفاده می‌كنید؛ مثلا كودك را از اسباب‌بازی‌هایش دور می‌كنید یا او را از حضور در جمع محروم می‌كنید یا اجازه تماشای كارتون را به خاطر رفتار بدش به او نمی‌دهید، مهم این است كه تنبیه شما موثر باشد و او متوجه عملكردش شود. دكتر خوشابی در این باره به سیب سبز می‌گوید: «در شرایطی كه كودك نسبت به تنبیه‌ها واكنش نشان داد؛ مثلا اگر در مقابل محرومیت پنج دقیقه‌ای از حضور در كنار والدین بی‌قراری كرد، تنبیه باید ادامه پیدا كند. تنبیه در شرایطی تاثیرگذار است كه كودك از آن عبرت بگیرد. كودكی كه شاد و خندان از اتاق خارج می‌شود، تاثیرپذیری لازم را نگرفته و مشخص است كه آن تنبیه كاملا بی‌فایده بوده و با روش دیگری باید جایگزین شود.
تنبیه‌هایی كه نباید از آنها استفاده كنید
انتخاب شیوه‌ای كه برای تنبیه كودك استفاده می‌كنیم از اهمیت زیادی برخوردار است. انتخاب شیوه نادرست اثرات مخربی بر سلامت روانی كودك می‌گذارد. دكتر خوشابی این روش‌ها را با شما در میان می‌گذارد:
جملات ممنوعه
جملاتی مانند «دیگر مادرت نیستم»، «فقط پدر فلانی هستم»، «دوستت ندارم» یا «از این به بعد با تو قهرم» از جمله جملات ممنوعه‌ای است كه نباید هنگام سر زدن خطا و رفتار غلط با كودك در میان گذاشت. این جملات به معنای طرد كردن عاطفی كودك و از مصادیق كودك‌آزاری است و والدین باید به شدت ازبه زبان آوردن آن پرهیز کنند.
بازخورد احساسی داشته باشید
بهترین روش در كنار تنبیه‌های صحیح آن است كه پدر و مادر احساس‌شان را با كودك در میان بگذارند. نباید به او بگویند چون بچه بدی هستی از دست تو ناراحتم بلكه باید به او بگویند به خاطر این رفتار بدی كه انجام دادی از تو عصبانی و ناراحتم و الان نمی‌توانم با تو صحبت كنم یا جواب سوالت را بدهم؛ البته این مدت زمان نباید بیشتر از 30 دقیقه شود.
حساب شده عمل كنید
در صورتی كه والدین از شیوه محروم كردن كودك از اسباب‌بازی‌هایش استفاده می‌كنند بهتر است برای 3تا2 ساعت این روند را ادامه دهند و در پایان به‌طور مستقیم اسباب‌بازی را به كودك ندهند چون ممكن است كودك به خاطر محرومیتی كه كشیده آن را پرت كند. باید اسباب‌بازی را در اتاقش گذاشت تا خودش سراغش رود.
نقش بازی كنید
در شرایطی كه كودك‌تان پرخاشگری دارد سعی كنید نقش فرد عصبانی را بازی كنید و مراقب باشید با عصبانیت برای تنبیه او تصمیمی نگیرید. هرگز نباید با بچه‌ای كه پرخاشگری فیزیكی دارد همان‌گونه برخورد كرد تا بفهمد كارش اشتباه است چون در این شرایط والدین خود را همسن كودك كرده‌اند و روش تنبیهی‌شان از موضع بالا نیست.
