كارهاى خالص، همچون مزرعهاى در نقطهاى مرتفع است كه از خرابى سیل محفوظ است. انفاق خالص نیز، همانند مزرعه اى در دامنه كوه و زمین مرتفع است كه همه مردم آن را مىبینند و از آن لذّت مىبرند و منّت و آزار بعد از انفاق، همچون باد سوزانى است بر باغى سرسبز و آتشى بر بوستانى خرّم.
وَ مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصابَها وابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَها ضِعْفَیْنِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ (بقره ـ 265)
و مَثل كسانى كه اموال خود را در طلب رضاى خداوند و استوارى روح خود انفاق مىكنند، همچون مَثل باغى است كه در نقطهاى بلند باشد (و از هواى آزاد به حدّ كافى بهره بگیرد) و بارانهاى درشت به آن برسد و میوهى خود را دو چندان بدهد. و اگر باران درشتى نبارد، بارانهاى ریز و شبنم (ببارد تا همیشه این باغ، شاداب و پر طراوت باشد.) و خداوند به آنچه انجام مىدهید بیناست.
نکات آیه
1ـ جمله " ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ تَثْبِیتاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ" انگیزههاى انفاق صحیح و الهى را بیان مىكند و آن دو چیز است: "طلب خشنودى خدا" و "تقویت روح ایمان و ایجاد آرامش در دل و جان"
این جمله مىگوید: انفاق كنندگان واقعى كسانى هستند كه تنها به خاطر خشنودى خدا و پرورش فضائل انسانى و تثبیت این صفات در درون جان خود و همچنین پایان دادن به اضطراب و ناراحتی هایى كه بر اثر احساس مسئولیت در برابر محرومان در وجدان آنها پیدا مىشود، اقدام به انفاق مىكنند. (بنابراین "من" در آیه به معنى "فى" خواهد بود).
2ـ جمله "وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ" كه در آخر آیه ذكر شده، هشدارى است به همه كسانى كه مىخواهند عمل نیكى انجام دهند كه مراقب باشند كوچكترین آلودگى از نظر نیت یا طرز كار پیدا نكنند؛ زیرا خداوند كاملاً مراقب اعمال آنها است.
پیام های این آیه
1ـ اگر هدف، تحصیل رضاى خداوند و رشد و كمال روحى باشد، كارها بارور مىشود. «ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»، «فَآتَتْ أُكُلَها ضِعْفَیْنِ»
2ـ اخلاص، ساده به دست نمی آید، باید به سراغ آن رفت. «ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ»
3ـ كارهاى خالص، همچون مزرعهاى در نقطهاى مرتفع است كه از خرابى سیل محفوظ است. «بِرَبْوَةٍ أَصابَها»
4ـ اگر هدف خدا باشد، از جلوه ها و جمال ها هم محروم نمیشویم.
مخلصین در جامعه محبوبتر از ریاكارانند. «جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ» انفاق خالص، همانند مزرعه اى در دامنه كوه و زمین مرتفع است كه همه مردم آن را مىبینند و از آن لذّت میبرند.
5ـ مهمتر از امكانات، بهرهگیرى از امكانات است. بارانِ ریز یا درشت مهم نیست، مهم آن است كه زمین بتواند آن را جذب كند. «فَإِنْ لَمْ یُصِبْها وابِلٌ فَطَلٌّ»
یك مثال جالب دیگر براى انفاق هاى آلوده به ریا و منت
أَ یَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِیها مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذلِكَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآیاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ (بقره ـ 266)
آیا كسى از شما دوست دارد كه باغى از درختان خرما و انگور داشته كه از زیر درختان آن نهرها در جریان و براى او در آن (باغ) از هرگونه میوهاى وجود داشته باشد و در حالى كه به سن پیرى رسیده و فرزندانى (كوچك و) ضعیف دارد، گردبادى همراه با آتش سوزان به آن باغ بوزد و باغ را یكسره بسوزاند. این چنین خداوند آیات را براى شما بیان مىكند تا شاید اندیشه كنید.
در این آیه مثال گویاى دیگرى، براى مسأله انفاق آمیخته با ریاكارى و منت و آزار و اینكه چگونه این كارهاى نكوهیده آثار آن را از بین میبرد، بیان شده است.
نكته ها
1- این مثال هاى پى در پى كه هر كدام از دیگرى گویاتر و ظریفتر است، همه در ارتباط با مسائل زراعى است، چرا كه نه تنها براى مردم مدینه كه این آیات در آنجا نازل شد و مردمى زراعت پیشه بودند، بلكه براى تمام مردم دنیا كه به هر حال بخشى از زندگى آنان را مسائل زراعى تشكیل مىدهد، آموزنده بوده و هست.
2- از جمله " وَ أَصابَهُ الْكِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ" (صاحب آن باغ، پیر و سالخورده باشد و فرزندانى كوچك و ناتوان داشته باشد) استفاده مىشود كه؛ انفاق و بخشش در راه خدا و كمك به نیازمندان، همچون باغ خرمى است كه هم خود انسان از ثمرات آن بهرهمند مىشود و هم فرزندان او، در حالى كه ریاكارى و منت و آزار، هم سبب محرومیت خود او مىشود و هم نسل هاى آینده كه باید از ثمرات و بركات اعمال نیك او بهرهمند گردند، محروم خواهند شد و این خود دلیل بر آن است كه نسل هاى آینده در نتایج اعمال نیك نسل هاى گذشته سهیم هستند.
از نظر اجتماعى نیز چنین است؛ زیرا محبوبیت و اعتمادى كه پدران بر اثر كار نیك در افكار عمومى پیدا مىكنند، سرمایه بزرگى براى فرزندان آنها خواهد بود.
3- جمله " إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ" (گردبادى كه در آن آتشى باشد) ممكن است اشاره به گردبادهاى ناشى از بادهاى "سموم" و سوزان و خشك كننده باشد و یا گردبادى كه از روى خرمن آتشى بگذرد و طبق معمول كه گردباد هرچه را بر سر راه خود بیابد با خود همراه مىبرد، آن را از زمین برداشته و به نقطه دیگرى بپاشد.
ممكن است اشاره به گردبادى باشد كه به همراه صاعقه به نقطهاى اصابت كند و همه چیز را تبدیل به خاكستر نماید.
در هر حال اشاره به نابودى سریع و مطلق است. (" اعصار" در لغت به معنى گردباد است كه به هنگام وزش باد، از دو سوى مخالف تشكیل مىگردد و به شكل عمودى است كه یك سر آن به زمین چسبیده و سر دیگر آن در آسمان است و گاه بسیارى از اشیاء را با خود میبرد.)
یک مسئله قابل توجه در این آیه
انسان هنگامى كه پیر و عیالمند شد، توان تولیدش از بین مىرود، ولى نیاز و مصرفش شدید مىشود. حال اگر منبع درآمدش نیز نابود شود، به ذلّت كشیده میشود.
انسان در قیامت، از یكسو توان عمل صالح ندارد و از سوى دیگر نیازش شدید است. در این حال اگر كارهاى صالحش با منّت و ریا محو شده باشد، به چه ذلّتى می‌رسد؟!!
یک تذکر
پیامبر اكرم صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: هر كس «لا اله الا الله» بگوید به واسطه آن كار، درختى در بهشت براى او كاشته مىشود و همچنین است هر كس «الله اكبر» بگوید.
شخصى به پیامبر گفت: پس درختان ما در بهشت بسیار است! حضرت فرمودند: آرى، به شرط آنكه آتشى به دنبال آن نفرستید و آن را نسوزانید. (بحارالانوار، ج 8، ص 186)
پیام های این آیه
1ـ خودت را به جاى دیگران بگذار تا مسائل را خوب درك كنى. «أَ یَوَدُّ أَحَدُكُمْ»
2ـ از مثالهاى طبیعى كه زمان و مكان و عصر و نسل در آن اثر نمىگذارد، استفاده كنیم. «جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ»
3ـ منّت و آزار بعد از انفاق، همچون باد سوزانى است بر باغى سرسبز و آتشى بر بوستانى خرّم. «فَاحْتَرَقَتْ»
4ـ رشد یافتن، تدریجى است، ولى تخریب و حبط عمل در یك لحظه است. «فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ»
5ـ مثالهاى قرآن، براى فكر كردن است. «لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ»
