سه سال پیش با هدف سرعت بخشیدن و زیباشدن عکس های موبایلی راه اندازی شد. اما اگر اکنون سری به آن بزنید، متوجه انبوهی از صفحات تبلیغاتی و خرید و فروش می شوید. از بدلیجات و کیف و کفش گرفته تا صفحه فروش حیوانات خانگی، عکس های باورنکردنی از هنرمندان و چه و چه. اینستاگرام؛ این پدیده اجتماعی که گویی در عرصه کسب و کار گوی سبقت را از فیس بوک هم ربوده.

حتما تابه حال لا به لای عکس های اینستاگرام خود، عکس هایی با محتوای تبلیغی به چشمتان خورده است. جملاتی مثل «فروش فوری پیج»، «فالوور تضمینی»، «لایک های واقعی» و ده ها تبلیغ دیگر، تقریبا دیگر برای هرکسی که صفحه اینستاگرام دارد، آشناست. داستان از آنجا شروع می شود که عده ای شروع به استفاده اقتصادی از اینستاگرام کردند؛ افرادی که ردی از آن ها به غیر از یک شماره حساب وجود ندارد.

این روزها بازار کسب و کار در فروشگاه های مجازی اینستاگرام بسیار داغ است. به طوری که دیگر این شبکه اجتماعی هم مانند فیس بوک مکان نان آوری برای برخی افراد مشهور، کسب و کارهای کوچک و بزرگ حتی برای افراد معمولی شده است. کسب و کارهایی که هدف و کاربری اولیه اینستاگرام از جمله اشتراک عکس و ویدیو را تا حد زیادی تغییر داد.

فروشندگان سطح شهر هم کم کم جای خود را به فروشگاه های مجازی داده اند. فروشگاه هایی که نام، سن و جنسیت فروشندگانشان اهمیت چندانی ندارد. این افراد گاهی ساخته های دست خود را به معرض نمایش می گذارند یا این که محصولات مختلف را به فروش می رسانند. در این میان یک سری صفحه داران، صاحبان صفحه یا کمی دهن پرکن تر «ادمین های پیج» وجود دارند که اداره یک صفحه را بر عهده دارند و با جمع کردن فالوور و لایک، اقدام به فروش صفحه می کنند یا این که در ازای دریافت وجه، صفحات دیگران را برای لایک بیشتر تبلیغ می کنند. چرا که ازدیاد فالوور و لایک اعتماد و پشتوانه بیشتری را از سوی اجتماع به وجود می آورد. به عبارتی دیگر لایک زیاد یعنی زیاد دیده شدن، زیاد شناخته شدن، مشتری زیاد و در نهایت فروش بیشتر.

به یکی از ادمین های صفحه اینستاگرام در «کیک» پیغام می دهم. می گوید شانس با من یار بوده؛ چرا که الان زمان تخفیف فصلی شان است. نرخ آگهی تبلیغ پیج را برایم می فرستد. یک ساعت 15 هزار تومان، دو ساعت 20 هزار تومان، سه ساعت 25 هزار تومان، چهار ساعت 30 هزار و 24 ساعت 60 هزار تومان است. هرچقدر زمان بیشتری صرف تبلیغ پیج شود، طبیعتا پول بیشتری هم گرفته می شود. بعد هم می گوید اگر پیج بالای 250 k باشد، پولی برای تبلیغ دریافت نمی کند. «k»  همان واحد شمارش فالوورها است؛ یعنی هر «k» هزار نفر است.

می گوید دانشجو است و چون بیشتر وقتش را در اینستاگرام گذارنده، به فکر تبلیغ صفحه افتاده و اکنون از شدت کار زیاد از افراد دیگر هم کمک می گیرد. معتقد است جمع کردن فالوور یا لایک تضمینی خیلی کار سخت و زمان بری است و ترجیح می دهد روزی دو یا سه بار «شات» بگیرد. یعنی در ازای وجه صفحات مختلف را تبلیغ می کند.

او درخصوص این که افراد چگونه اعتماد می کنند، گفت: وقتی صفحه ای مدت طولانی کار کرده و فالوور زیادی دارد، خوش نام می شود و افراد هم کم کم به آن اعتماد می کنند.

فروشنده صفحه دیگر، ادمین یک صفحه 13 هزار نفری است که می خواهد صفحه اش را در ازای 350 هزار تومان واگذار کند. می گوید هر k (هزار فالوور)، 30 هزار تومان پولش می شود.

علاوه بر تعداد فالوور ها، تعداد لایک و جمع آوری آن هم برای جلب توجه مشتریان نقش بسزایی دارد که این تعداد لایک هم تعرفه های خودش را دارد. به طوری که به ازای هر 200 لایک 13 هزار تومان، 500 لایک، 20 هزار، 1000 لایک 33 هزار، 2000 لایک 55 هزار و 5000 هزار لایک 125 هزار تومان دریافت می شود. جمع آوری این لایک ها هم تضمینی است و در کمتر از 24 ساعت تا نهایت 72 ساعت انجام می شود.

شاید فرایند «لایک کردن» هنگامی که مطلبی را نگاه کرده و آن را لایک می کنیم، هیچ گاه برایمان اهمیتی نداشته باشد، اما این لایک ها می تواند افراد زیادی را که در زندگی عادی قابل رویت و شناخته شده نیستند، تا حد قابل توجهی مشهور و شناخته شده کند. «لایک» و «فالوور» اکنون تبدیل به شاخصه ای برای مهم جلوه دادن فرد به دیگران است. شاید افرادی که در روابط فردی و حتی روابط شغلی نتوانسته اند موفق عمل کنند، بتوانند از این طریق با افراد زیادی معاشرت کرده و درآمد قابل توجهی هم کسب کنند.

اما سوال این جا پیش می آید که چه تحولاتی ممکن است صورت بگیرد تا افراد حاضر باشند به جای این که به صورت چهره به چهره با هم در تعامل باشند، در فضای مجازی به همدیگر اعتماد کنند، به طوری که حاضر باشند با هم معاملات مالی داشته باشند؟

مسعود کوثری، استاد ارتباطات و مطالعات فرهنگی دانشگاه تهران در گفت و گو با چلچراغ ارتباط مردم در فضای مجازی را این گونه توضیح داد: «در فضای مجازی به دلیل این که شناختی از افراد صورت نگرفته و ملاکی برای شناسایی افراد وجود ندارد، اعتماد ساده تر به وجود می آید. به همین دلیل هم دوستی هایی بیشتری شکل می گیرد که البته هیچ گاه مانند حلقه اول و ابتدایی دوستی ها که همان دوستان معتمد و ندار است، نخواهدبود.»

او درباره دسته بندی حلقه های دوستی توضیح داد: «دوستی ها از چند حلقه ساخته شده است. در فضای واقعی آدم ها یک حلقه تنگ از دوستان معتمد و ندار دارند. تعداد افراد این حلقه شاید بیشتر از دو یا سه نفر نباشد. در حلقه بعدی دوستانی وجود دارند که فقط دوست هستند. این حلقه گروه های چهار، پنج نفره را تشکیل می دهند. حلقه های بعدی دوستان دوست هستند. امکان گسترش حلقه های دوم و سوم بیشتر از حلقه اول و تعدادشان هم بیشتر است.

طریقه ایجاد و معیارهای منزلت اجتماعی در فضای مجازی متفاوت از دنیای واقعی است و یکی از آن ها مورد توجه بودن است که با لایک تعریف می شود. به طوری که افراد در حال حاضر با جمع آوری لایک و فالوور سعی در ارائه تعریف جدیدی از خود دارند. یعنی اگر فردی در زندگی واقعی خود ناموفق باشد، در فضای مجازی می خواهد تعریف جدیدی از خود ارئه دهد که «لایک» ملاک این تعریف هاست.»

رابه موحد، روان شناس هم به چلچراغ گفت: «فضای مجازی بهترین مکان برای اعتمادسازی است. از آن جایی که هیچ تصوری از کسی نداریم، حتی لحن و body language فرد را نمی بینیم به راحتی به او اعتماد می کنیم. همین که پول واریز شد، اگر موفقیت آمیزبود، اعتماد به دست آمده بسیار خوشایند است. در صورت کلاه برداری هم پیام های ارسالی مجازی است و هیچ گاه ارتباط چشم در چشم صورت نمی گیرد.»

او درباره تعداد بالای دوست های مجازی معتقد است: «دوست تعریف خودش را دارد. در دوستی واقعی یک حریمی شکسته شده و افراد در روزهای سخت شریک و یاور هم هستند. تعداد بالای دوست در محیط مجازی برای پیش آوردن show off و خودفریبی است. چرا که نه آن ها چیزی از ما می دانند، نه ما چیزی از آن ها. این افراد حتی دوست اجتماعی هم تلقی نمی شوند؛ زیرا مسائل و دغدغه های اجتماعی در آن مطرح نمی شود.

فضای مجازی باعث می شود show off کنیم و خود واقعی مان نباشیم. ما از بی دوستی و عدم ایجاد روابط موفق به فضای مجازی پناه بردیم، اما این فضا هم نتوانسته جایگزین درستی باشد.»

دست آخر این که، ارتباط افراد در دنیای مجازی با نوع داد و ستد آن ها بی ربط نیست. شاید امروز تغییراتی که در شاکله مشاغل و به دنبال آن تغییرات افراد از منزلت اجتماعی دیده می شود، به دنبال تغییرات افراد از منزلت اجتماعی دیده می شود، به دنبال تغییرات حلقه های دوستی و ارتباطات افراد باشد. به هر حال هرچه باشد، کسب احترام و مورد قبول واقع شدن، همواره در ذات انسان ها وجود داشته است. کسب احترامی که دیگر اکنون با عنوان «لایک» تعبیه می شود. پس فالوورها و لایک هایشان به عبارتی دوستان مجازی بیشتر، شهرت و حتی در مواردی ثروت بیشتری برای فرد به وجود می آورند. اما آیا به راستی می توانند روزی جایگاه حلقه اولیه یعنی دوستان «ندار» و «معتمد» را بگیرند؟