مَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن یُوْتِیَهُ اللّهُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُواْ عِبَادًا لِّی مِن دُونِ اللّهِ وَلَكِن كُونُواْ رَبَّانِیِّینَ بِمَا كُنتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنتُمْ تَدْرُسُونَ (آل عمران ـ 79)
هیچ بشرى را نسزد كه خدا به او كتاب و حكم و پیامبرى بدهد سپس او به مردم بگوید به جاى خدا بندگان من باشید بلكه [باید بگوید] به سبب آنكه كتاب [آسمانى] تعلیم مى دادید و از آن رو كه درس مى خواندید علماى دین باشید.
نکات آیه:
امتیاز پیامبران بر دیگران آن است كه هر قدر بر تعداد یاران و مقدار قدرتشان افزوده شود، مردم را بیشتر به بندگى خدا دعوت مى كنند، و هرگز راه توحید را عوض نمى كنند و تأكید و هشدارشان بیشتر مى شود. امّا دعوت كننده هاى سودجو، در ابتدا با قیافهاى مقدّس مآبانه و دلسوزانه كار را شروع مى كنند، ولى پس از رسیدن به مسند قدرت، استبداد و خود محورى را پى ریزى مى نمایند.
در روایات آمده است كه به بردگان خود، «عبدى» نگویید، بلكه «فتى» بگویید و بردگان نیز به مولاى خود «ربى» نگویند، بلكه «سیدى» بگویند. (تفسیر قرطبى)
اگر انبیاء نباید پرستش بشوند، حساب دیگران روشن است. اگر مواهب معنوى عامل عبودیّت نشود، حساب زرق و برق مادّى روشن است.
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمودند: درباره من دو گروه هلاك شدند:
1- پیروان افراطى، كه مرا از حدّ بشرى بالا بردند.
2- دشمنان بى انصاف، كه پیامبرى مرا قبول ندارند و من از هر دو گروه بیزارم.
حضرت عیسى علیه السلام نیز این هشدار را براى پیروان خود گوشزد كرده بود و نظیر این معنا را در نهج البلاغه از حضرت على علیه السلام نیز شاهد هستیم.
همچنین فرمودند: «لا ترفعونى فوق حقى فان الله تعالى اتخذنى عبدا قبل ان یتخذنى نبیا» مرا از آنچه هستم بالاتر نبرید، همانا خداوند پیش از آنكه مرا پیامبر قرار دهد، بنده آفریده است. سپس این آیه را تلاوت فرمودند. «1»
رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله دربارهى این آیه فرمودند: هیچ مرد و زن مسلمان، آزاد یا بندهاى نیست مگر آنكه حقّ واجبى از خداوند بر گردن اوست و آن اینكه قرآن را فرا گیرد و در آن تفكّر كند.«2»
بشر پرستى ممنوع است
آیه فوق با صراحت تمام هرگونه پرستش غیر خدا و مخصوصاً بشر پرستى را محكوم مى سازد و روح آزادگى و استقلال شخصیت را در انسان پرورش مى دهد، همان روحى كه بدون آن شایسته نام انسان نخواهد بود.
در طول تاریخ افراد زیادى را مى شناسیم كه پیش از آنكه به قدرت برسند چهرهاى معصومانه داشتند و مردم را به حق و عدالت و حریت، آزادگى و ایمان دعوت مى كردند اما هنگامى كه پایه هاى قدرت آنها در اجتماع محكم شد، كم كم مسیر خود را تغییر داده و گرایش به فرد پرستى و دعوت به سوى خویش كردند.
در حقیقت یكى از طرق شناسایى "داعیان حق" و "داعیان باطل" همین است كه داعیان حق كه در رأس آنها پیامبران و امامان قرار داشتند در آن روز كه بزرگ ترین قدرت ها را در اختیار مى گرفتند همانند نخستین روزهاى دعوت خود، مردم را دعوت به سوى اهداف مقدس دینى و انسانى از جمله توحید و یگانه پرستى و آزادگى مى نمودند، ولى داعیان باطل به هنگام قدرت و پیروزى نخستین، مطلبى كه در مغز آنها جوانه مىزند دعوت به سوى خویش و تشویق مردم به یك نوع عبودیت بوده است.
تملق ها و چاپلوسی هاى افراد بى مایهاى كه معمولاً اطراف آنها را مىگرفتند، با غرور و كم ظرفیتى آن ها توأم شده و چنین پدیدهاى را به بار مى آورد.
حدیث جالبى كه از على علیه السلام نقل شده روشنگر چهره واقعى و روحانى آن حضرت و شاهدى براى این بحث است:
روزى كه امام علیه السلام به سرزمین "انبار" (یكى از شهرهاى مرزى عراق) رسید جمعى از دهقانان در برابر آن حضرت طبق سنتى كه به آن خو گرفته بودند از مركب هایشان پیاده شدند و به سرعت به سوى او شتافتند. (و شاید سجده كردند)
امام علیه السلام نه تنها به این كار رضایت نداد بلكه شدیداً برآشفت و بر آنها فریاد زده و فرمودند: "این چه كارى بود كه شما انجام دادید؟
عرض كردند: این آدابى است كه ما امیران خود را با آن بزرگ مى داریم. امام فرمود: به خدا سوگند! زمامداران شما از این كار بهرهاى نمى گیرند و شما خود را در دنیا به رنج و در آخرت به بدبختى گرفتار مى سازید!
چه زیانبار است رنجى كه به دنبال آن كیفر خدا باشد و چه سودمند است آرامش و آزادگى كه در پى آن ایمنى از آتش دوزخ قرار گیرد"! (نهج البلاغه، كلمات قصار شماره 37)
بحث لغوی:
«رَبَّانِیِّینَ» جمع «ربانى» به كسى گفته مىشود كه پیوند او با خدا محكم باشد و در فكر اصلاح و تربیت دیگران باشد.
پیام های آیه:
1ـ سوء استفاده از موقعیّت، محبوبیّت و مسئولیّت، ممنوع است. «ما كانَ لِبَشَرٍ»
2ـ كتاب و حكمت و نبوّت، انسان را از بشر بودن خارج نمى كند. «ما كانَ لِبَشَرٍ»
3ـ هدف انبیاء، تنها نجات بشر از شرك نیست، بلكه رشد او تا مرحلهى ربّانى شدن است. «كُونُوا رَبَّانِیِّینَ»
4ـ راه ربّانى شدن، علمِ دین و درس كتاب است، نه تصوّف و چلّه نشینى. «3» «رَبَّانِیِّینَ بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ ...»
5ـ اگر تعلیم و تعلّم و درس، انسان را ربّانى نكند، در واقع آن علم، علم نبوده است. «4» «رَبَّانِیِّینَ بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ ...»
6ـ علماى ربّانى، مفسّران واقعى قرآن هستند. «كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ وَ بِما كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ»
7ـ تعلیم و تدریس كتب آسمانى، باید همیشگى باشد. «كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ»، «تَدْرُسُونَ»
8ـ معلّمى، شغل انبیاست. «تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ»
