این واقعه در پایان ماه مبارک رمضان از حساسیت بیشتری برخوردار است چرا که مردم علاقه مندند زودتر خبر خوش رویت هلال ماه شوال را بشوند و عید فطر را به یکدیگر تبریک بگویند گذشته از آنکه کوتاهی در این کار ممکن است باعث شود مردم روز عید فطر(اول شوال) را به گمان آخرین روز ماه رمضان روزه بگیرند که این روزه از نظر شریعت اسلام حرام است.
برای همین استهلال (تلاش برای رویت هلال ماه نو) در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان در کانون توجه همگان قرار می‌گیرد.
دو راه عمده برای اثبات هلال ماه باید دانست که دیدن هلال ماه نو در آسمان، حکم شرعی نیست تا برای آن لازم باشد مرجع تقلید فتوا دهد یا مقلدی گمان کند بر او واجب است همان روزی را عید بداند که مرجع او عید دانسته است.
آنچه مهم و ملاک عمل می‌باشد این است که انسان اطمینان پیدا کند که هلال ماه نو در آسمان پدیدار گشته است که این اطمینان یا به دیدن خود شخص است یا به هر طریق دیگر که او را مطمئن سازد. راه دیگر حکم حاکم شرع است که اگر او حکم به ثبوت هلال ماه کرد بر همگان (حتی مراجع عظام تقلید) واجب می‌شود که آن روزی را که او اعلام کرده است آغاز ماه جدید بدانند.
ریشه اختلاف نظرها در رویت هلال ماه
1. وجود دو مبنای فقهی در موضوع رویت هلال ماه در موضوع رۆیت هلال ماه دو مبنای فقهی وجود دارد که سبب شده در برخی مواقع، علما در اعلام آغاز ماه جدید، اختلاف نظر داشته باشند:
مبنای اول معتقد است که هلال ماه به هر وسیله که در آسمان رویت شود رویت ماه نو محقق شده است و فردای آن روز، آغاز ماه جدید است. این وسیله، خواه چشم غیر مسلح باشد که به طور معمول به آسمان نگاه می‌کند؛ خواه چشم مسلح به ابزارهای پیشرفته‌ی نجومی مانند دوربین و تلسکوپ. مقام معظم رهبری معتقد به این نظر است.
اما مبنای دوم معتقد است دیدن هلال ماه تنها باید از به طور معمول و بدون به کارگیری ابزار رصد باشد تا بتوان حکم کرد فردای آن روز که ماه نو در آسمان دیده شده اول ماه جدید است. بنابراین اگر هلال ماه نو تنها بوسیله ابزار دیده شود نمیتوان فردای آن روز را آغاز ماه جدید دانست. آیت الله سیستانی و آیت الله صافی گلپایگانی از طرفداران این مبنا هستند.
ثمره‌ی این اختلاف مبنا
ثمره‌ی این اختلاف مبنا زمانی ظاهر می‌شود که ماه، تنها به وسیله‌ی ابزار یا همان چشم مسلح دیده شود و با چشم غیر مسلح و به طور معمول دیده نشود. در این هنگام است که برای مراجع دسته اول و همراه مقلدانشان عید یا همان آغاز ماه جدید ثابت می‌شود ولی برای دسته دوم؛ نه.
این یکی از مهمترین دلایل اختلاف نظر در استهلال و اعلام آغاز ماه نو و عید فطر است.
2. عدم اعتماد به برخی گزارشها. ممکن است برخی گزارشها برای مرجعی اطمینان آور باشد و همین گزارشها برای مرجع دیگر، اطمینان لازم را ایجاد نکند و چون وجود اطمینان شرط لازم برای اعلام عید و آغاز ماه جدید است نتیجه این می‌شود مرجعی اعلام عید کرده و دیگری عید اعلام نکند. و حال آنکه اعلام مرجع در نهایت تنها یکی از راههای حصول اطمینان برای فرد است و نه بیشتر.
3. شایعات بی اساس یکی از عواملی که تصور اختلاف بین مراجع در موضوع رۆیت هلال را در ذهن مردم ایجاد می‌کند شایعات بی‌اساس و سخنان نادرستی است که عده‌ای می‌سازند و آن را به نام حکم و فتوای مرجعی بین مردم منتشر می‌سازند و عده دیگری هم بی‌آنکه درستی خبر را بررسی کنند با سرعت بیشتری به تکثیر آن می‌پردازند که مثلا فلان مرجع فلان روز را عید فطر اعلام کرده است و حال آنکه چنین سخنی از اساس دروغ است و باطل.
سالها پیش زمانی که حضرت آیت الله العظمی بهجت (ره) در قید حیات بودند در پایان ماه رمضانی عده‌ای براه افتادند و گفتند ایشان امروز را عید اعلام کرده است و این در حالی بود که مقام معظم رهبری هنوز اعلام عید نکرده بودند و آن سال، فردای آن روز به عنوان آغاز شوال و روز عید فطر اعلام شد.
آن سال در آن شهرستان، عده‌ای تنها به صرف اعتماد به این خبر روز آخر ماه رمضان را می‌خوردند و عید را به یکدیگر تبریک می‌گفتند؛ اما وقتی که ما خبر را توسط رابطی در قم به شکل دقیق جویا شدیم معلوم شد خبر از اساس کذب بوده است.
4. اعلام عربستان. هر سال دولت عربستان سعودی روزی را به عنوان آغاز ماه رمضان و روزی را هم به عنوان آغاز ماه شوال یا همان عید فطر اعلام می‌کند که اعلام او در بیشتر مواقع با اینکه با کشور ما هم افق است با آنچه در ایران اعلام می شود اختلاف دارد.
توجه برخی مذاهب و اقلیتها به اعلام های عربستان با توجه به هم افق بودن این کشور با کشور ما خود نیز یکی دیگر از سببهای بروز اختلاف در اعلام عید هماهنگ در کشور اسلامی ایران است.
دلیل اختلاف عید عربستان با ما چیست؟
همانگونه که بیان شد عربستانی که با ما هم افق است (نیمی از عربستان در جنوب ایران قرار دارد) به چه دلیل در اعلام آغاز و پایان ماه قمری با ما اختلاف دارد؟
پاسخ این سوال را باید در تقویم اُمّ القُری جستجو کرد.
تقویم اُمّ القُری چیست؟ تقویم اُمّ القُری، تقویم رسمی کشور عربستان سعودی است که توسط این دولت تنظیم و منتشر می‌شود (شبیه به تقویم رسمی کشور ما که توسط شورای مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تنظیم و منتشر می‌شود) این تقویم که بر اساس محاسبات استخراج و تنظیم می‌گردد در موارد متعددی با واقعیت خارجی و رۆیت هلال ماه تطابق ندارد برای همین تا کنون سه بار مبنای محاسباتی آن را تغییر داده‌اند تا شاید بتوانند آنچه پیشاپیش اعلام می‌کنند با واقع مطابقت داشته باشد.
پایگاه رسمی نجوم اضافه می‌کند:
«اما در ماه‌های مهم (رمضان، شوال، ذی‌الحجه) آغاز ماه با بررسی گزارش‌های رویت هلال، اعلام می‌شود. در این کشور، شورای عالی قضایی گزارش‌های رویت هلال را بررسی و برای شروع ماه اطلاعیه صادر می‌کند. با این وجود هم، به دلیل گزارش‌های غیرعلمی که توسط افراد غیرمتخصص ارائه می‌شود، شواهدی وجود دارد که اعلام اول ماه با هیچ معیار علمی قابل توجیه نیست.»
