در فاصله 12كیلومتری مراغه و در كوه های جنوبی آن، یک غار دیگر وجود دارد که اگرچه نام اصلی آن هامپوئل است اما مردم محلی به آن لقب غار کبوتر داده اند. چرا که این غار محل تجمع گروه زیادی از كبوتران است.

غار هامپوئل همان غار هنگ شاهنامه است که در جوار شهر برزه (شهر واقع در بلندی در جای روستای علمدار) در بالای کوهی به نام هرا (محل نگهبانی) قرار داشته است. بنا به روایات ملی شاهنامه افراسیاب (مادیای اسکیتی) در آنجا توسط هوم (سپیتمه، پدر زرتشت) دستگیر شد. در واقع محل دستگیری او قصر زیر زمینی وی در ورجوی بوده است که اکنون به اصطلاح معبد مهری خوانده می شود. کیخسرو شاه قاتل افراسیاب همان کی خشثرو یا هوخشثره پادشاه بزرگ ماد بوده است.

دهانه غار هامپوئل یا همان غار کبوتران، مشرف به میدان وسیعی است و به وسیله دو معبر به میدان های دیگر متصل می شود.

یكی از معابر این غار به چاه های عمیق منتهی می شود و خود این چاه ها به میادین دیگری وصل شده اند. برخی از این چاه ها آب دارد و رسوبات آهكی اطراف آنها منا ظر طبیعی ایجاد كرده است. نزدیك ترین راه این غار از روستای تازه كند سفلی میگذرد كه اخیرا توسط دولت این جاده بازسازی وآسفالت شده است.

این غار در کمرهء‌ کوهى صخره‌اى، رو به جنوب قرار گرفته است و از بستر رودخانهء مردى چاى حدود 1600 متر ارتفاع دارد. دهانهء‌ غار 8 متر است و ارتفاعش به 25 تا 40 متر مى‌رسد. طول و عرض میدان اول غار تقریباً 40 تا60 متر است. در ابتداى ورود به غار، کتیبه‌اى به زبان روسى دیده مى‌شود که تاریخ آن مربوط به سال 1925 میلادىاست. اهمیت غار کبوتر به خاطر وجود چاه‌‌هاى عمیق و مخوفى است که به صورت تندره‌هاى سنگى و تالارهاى بزرگ دیده مى‌شود.

این غار خاکستر می سازد!

از دهانه غار که وارد مى‌شویم به محوطهء وسیعى مى‌رسیم که در سقف آن دو حفرهء جالب توجه وجود دارد. در قسمت شمال شرقى انتهاى میدان اول، راهرویى بسیار تنگ وجود دارد که راه ورود به میدان دوّم است. در میدان دوم، چهار راه وجود دارد که دو راه به میدان اول، یکى به سمت داخل غار و راه بعدى که راهروى تنگى است به محوطه دیگرى در جنوب شرقى غار باز مى‌شود. در سمت شمالى و شمال شرقى میدان دوم، چهار حفره و فرورفتگى گود به چشم مى‌‌خورد که نشان‌دهندهء وجود چهار حلقه چاه عمیق است.

شاید جالب باشد که بدانید هر سال تغییرات زیادى در داخل غار اتفاق مى‌افتد. تغییرات عمدهء میدان اول و دوم از نظر زمین‌شناسى پیدایش خاکستر است که گاهى تا قوزک پا و حتى تا زانو مى‌رسد. داخل چاه‌هاى متعدد غار، دو سُفره آب وجود دارد که یکى به علت ریزش از بین رفته، ولى در چاه دیگر آب وجود دارد و صداى جریان آن از بالا به گوش مى‌رسد.

در اطراف چاه‌ها و دیواره‌ها و سقف میدان دوم رسوبات آهکى و استلاکتیت، مناظر جالب توجه و زیبایى به وجود آورده است. هواى غار بسیار مرطوب است و در انتهاى آن به خصوص در کنار چاه سوم و چهارم هواى کافى وجود دارد و براى رفتن به درون چاه‌‌‌هاى غار، بدون تجهیزات کافى مانند طناب، نورافکن، وسایل ایمنى، کپسول هوا و راهنما امکان‌پذیر نیست.

غاری با چاه های عمیق

غارهامپوهیل به دلیل چاه های مخوف و عمیقش شهرت دارد. تالار ورودی غار محوطه مدور و وسیعی پوشیده از خاك نرم و خاكستر مانندیست كه در گوشه شمال شرقی اش به تالار بعدی راه دارد. بالای راه و در سقف این تالار حفره ای خود نمایی می كند كه دور از دسترس است و بازدید از آن مستلزم داشتن ابزار مخصوص این كار است. تالار دوم در راستای شمال جنوب امتداد دارد و سه چاه در این راستا دیده می شود. كمی پیشتر از انتهای شمالی این تالار یك فرعی بزرگ در سمت غرب با سقفی بلند به چاه چهارم می رسد.

این چهار چاه به طبقه زیرین غار راه دارد که این چاه ها دو به دو به طور مستقیم با هم مرتبط هستند ولی به طور کلی با ایجاد کشف راه های ارتباطی تمام این چهار چاه به طبقه زیرین ختم میشود البته در ادامه این غار چاه های دیگری هم وجود دارد که به طبقات زیرین متصل میشوند.

در این غار تالارهای و معابر جالب وجود دارند که هر کدام با اسمی توسط غارنوردان تبریز و مراغه ای نام گذاری شده است. به طور مثال می توان به تالار غمگین، تالار معبد، چاه و تالار خفاش، تالار آینه، حوض کوثر، پیست اسکی، چاه داوود و... اشاره کرد.