پیدایش کوه های آتشفشانی حاصل فوران مواد مذاب و انباشته شدن مواد است. زمانی که فشار گازها و سنگ های مذاب در هسته زمین بسیار بالا می رود، فوران اتفاق می افتد. فوران می تواند به آرامی ‌یا به صورت انفجاری رخ دهد و جریان گدازه همراه با گازهای سمی‌، پرتاب خاکستر و سنگ و فوران آتشفشانی است.

ایران دارای پنج آتشفشان دماوند، سبلان، تفتان، بزمان و سهند است که از این تعداد سه آتشفشان بزمان، تفتان و دماوند جز آتشفشان های فعال محسوب می شوند.

دماوند؛ ببر خفته

کوه دماوند کوهی در شمال ایران است که بلندترین کوه ایران و خاورمیانه و بلندترین قلهء آتشفشانی آسیا است. این قله در 69 کیلومتری شمال شرقی تهران، 62 کیلومتری غرب آمل و 26 کیلومتری شمال شهر دماوند واقع شده‌است.

مخروط دماوند در مرکز سلسله کوه‌ های البرز بارزترین فعالیت آتشفشانی دوره "کواترنر" است. به استثنای برخی از فوران های کوچک که اخیرا کشف شد، فعالیت جدیدی شناخته نشده است از این رو به آن آتشفشان نیمه فعال می گویند.

مخروط این قله منظم و روی کوه های فرسایش یافته چهار هزار متری واقع است. دامنه کوه پوشیده از جریان گدازه هایی به وسعت 400 کیلومتر مربع است. جدیدترین گدازه ها در دامنه غربی مخروط قرار گرفته اند و روی همین دامنه است که به طور محلی مخروط هایی از خاکستر وجود دارد.

در ارتفاع 100 متری ضلع جنوبی دماوند گازهایی نمایان است. ضمن آنکه در دهانه این آتشفشان با 300 متر قطر دریاچه ای پوشیده از یخ وجود دارد. آتشفشان دماوند از دید زمین شناسی یک سامانه آتشفشانی فعال است ولی فعالیت آن در حد خروج بخار و گاز و چشمه های آب گرم و همچنین بعضی از تظاهرات سطحی از نهشته های وابسته به یک سامانه آتشفشانی و همچنین اثرگذاری بر فرم و ریخت دره ها و ایجاد لغزشهای گوناگون به عنوان اثرهای ثانویه بوده است.

دماوند یک آتشفشان خفته‌ است که امکان فعال شدن مجدد آن وجود دارد. در برخی از سالها از جمله سال 1386 شاهد افزایش خروج دود و بخارهایی از قله بودیم که برخی از شاهدان آن را گواهی بر فعال شدن این آتشفشان پنداشتند اما در حقیقت در سالهای پر بارش با نفوذ آب به درون قله و برخورد سنگهای داغ، جریانی از بخار آب از دهانه قله خارج می شود و چنین به نظر می رسد که فعالیتهای آتشفشانی صورت گرفته است.

تفتان؛ آتشفشانی فعال

تفتان نام تنها آتشفشان فعال در سراسر ایران است. این کوه آتشفشانی در جنوب شرقی زاهدان و شمال غربی خاش با ارتفاع چهار هزار و 110متر از سطح دریا قرار دارد. پیکره اصلی آن شامل دو کوه است که به وسیله بخش زین مانند و باریکی به هم متصل شده اند. گدازه تفتان مساحتی معادل هزار و 300 کیلومتر مربع را پوشانده و لایه های خاکستر در این آتشفشان کم است.

تفتان در زبان پارسی به معنای مکان گرما است. این آتشفشان فعال است و گازهای گوگرد در دهانه آن منتشر می‌شوند. کوهنوردان عموما از یال غربی صعود می‌کنند که در آن پناهگاه مجهزی ساخته شده‌است.از فعالیتهای درون آتشفشان ابر سفید و مشخصی تشکیل می شود که از فاصله 100 کیلومتری قابل مشاهده است و منظره یک آتشفشان فعال را به خوبی نشان می دهد. تفتان جزء یک منطقه آتشفشانی است که تا پاکستان شمالی ادامه دارد و به گره آتشفشان کوه سلطان که در پاکستان واقع و اکنون خاموش است تعلق دارد.

اولین فعالیتی که شکل امروزی مخروط شمال غربی آن را درست کرده است باید سنی قبل از دوره پلسیتوسن (از دوران کواترنری از یک هشتم میلیون سال پیش تا 10 هزار سال پیش) داشته باشد. فعالیتهای گدازه ای تفتان در دوران کواترنری صورت گرفته که شامل گدازه های آندزیتی است که بر روی توفهای قبلی ریخته‌ اند.

بزمان؛ جوان ترین آتشفشان ایران

کوه بزمان یا قله بزمان یکی از کوه‌های آتشفشانی ایران است که در منطقه سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی ایران واقع شده‌است. گرچه هیچ تاریخچه‌ای از فوران این آتشفشان در دست نیست، اما قلل این آتشفشان مملو از بخارات انواع دی اکسید هستند.

بزمان در 110 کیلومتری شمال غرب ایرانشهر و جنوب غربی قله تفتان واقع شده که ارتفاع آن از سطح دریا سه هزار و 503 متر است ولی نسبت به اراضی پیرامونی دو هزار و 100متر ارتفاع دارد. جریان بزرگ گدازه‌ از دامنه شرقی قله جریان یافته است. در دامنه شمالی نیز همین جریان گدازه، مخروطی با شیب تند و بسیار مشخص را شکل داده که از آن، جریان گدازه با عظمت خیلی زیاد بیرون آمده است.

در اطراف قله اصلی چندین مخروط کوچک دیده می شود که از گدازه تیره رنگ بازالتی تشکیل شده‌ است. بلندترین قله، مخروطی تازه ساز است که از قطعات بزرگ گدازه شکل یافته و قطر دهانه آن در حدود 500 متر است. به نظر می رسد که بزمان جدیدترین آتشفشان ایران باشد. مواد آتشفشانی آن منطقه ای را در حدود هزار و 400 کیلومتر مربع پوشش داده است.

سبلان

سبلان (ساوالان)، از کوه‌های مرتفع ایران است که در شمال غرب این کشور و در استان اردبیل قرار دارد. سبلان سومین قله بلند ایران (پس از دماوند و علم‌کوه) و یک کوه آتشفشانی غیرفعال است. ارتفاع قله این کوه 4811 متر است و در بالای قله آن دریاچه کوچکی قرار دارد.

در دامنه جنوبی سبلان، چشمه های گوگردی زیادی وجود دارد که آب آنها در حدود 40 درجه سانتی گراد حرارت دارد و تنها گواه فعالیت آتشفشان خاموش سبلان است.

قله سبلان به شماره 19496/12 در فهرست آثار طبیعی ملی کشور به ثبت رسیده و سند مالکیت آن از ارتفاع بالای سه هزار و 600 متری قله سبلان به وسعت شش هزار و 200 هکتار به نام سازمان حفاظت محیط زیست صادر شده‌است.

سهند؛ عروس کوه‌های ایران

سهند نام قله و رشته‌کوهی آتش‌فشانی در جنوب تبریز، شمال مراغه، شرق آذرشهر و غرب بستان‌آباد در مرکز استان آذربایجان شرقی است. این رشته‌کوه دارای 17 قله با ارتفاع بیش از 3000 متر است که بلندترین آن‌ها (قوچ‌گلی داغی) 3707 متر بلندی دارد و مرتفع‌ترین نقطهء استان محسوب می‌شود.

آتشفشان بزرگ سهند در 40 کیلومتری جنوب تبریز واقع است و با آتشفشانهای کوچک تر شمال غرب دریاچه ارومیه و مرکز آتشفشانی ارمنستان و آرارات که در نزدیکی مرز ایران واقع است ارتباط دارد. کوه سهند مخروطی بسیار پهن و گسترده دارد که از خاکسترهای فراوان تشکیل شده و به وسیله آب های جاری، دره های تنگی در آنها ایجاد شده است.

به باور زمین شناسان به احتمال زیاد، پیدایش آتشفشان های سهند به تجدید فعالیت گسل سلطانیه - تبریز که از منطقه سهند عبور می‌کند، مربوط بوده است. مواد آتشفشانی سهند که بر روی رسوبات مختلف و در مساحت تقریبی چهار هزار و 500 کیلومتر مربع پوشانده شده است.

سن مطلق گدازه های مختلف سهند بین 12 تا 14 میلیون سال را نشان می دهد. به این ترتیب آتشفشان های سهند در چند مرحله فعالیت داشته و در حد بین این مراحل فعال، آرامش نسبی برقرار بوده است.

قلعه حسن علی

قلعه حسن علی نام آتشفشانی در جنوب شرقی استان کرمان است. با وجود اینکه آخرین زمان فوران این آتشفشان مشخص نیست اما احتمالا زمان شکل گیری آن دوره هولوسین است.