از دژهای تاریخی سنندج که بگذریم، این شهر پر از خانه های تاریخی زیبایی است که در روزگاری نه چندان دور ساخته شده اند. عمارت های اشرافی یا تاریخی و ماندگار این شهر، جلوه ای از تاریخ قاجاری و زندی کردستان هستند.
عمارت امجدالاشراف
این عمارت در شهر سنندج واقع شده و از بناهای معروف دوره قاجار است. این بنادر دوره امان‌الله خان بزرگ ساخته شده و دارای حیاط سنگفرش شده، حوض، حمام، تالار و حسینیه است. حسینیه كه از جالب‌ترین قسمت‌های بنا است، كاشی كاری‌های بی‌نظیر و ظریف و گچبری‌های زیبا روی دیوار دارد و همه تزئینات آن به دست استادكاران اصفهانی انجام شده است. مصالح بكار رفته در بنا، گچ، آهك، كاهگل و ملات ساروج هستند.
خانه مجتهدی
ساختمان مجتهدی كه امروزه در ضلع شرقی بلوار كردستان قرار دارد قبلا در كنار رودخانه و در بافت قدیمی قطارچیان از خیابان های اصلی شهر سنندج واقع بود. این بنا یك حیاط مركزی در ضلع شمالی دارد و بخش های اعیانی آن دو طبقه است كه بر روی سكویی بلند و مرتفع و مشرف به بلوار ایجاد شده است. سكوی آن با مصالح بومی و از سنگهای لاشه ای ساخته شده است. ساختمان دارای یك سالن اصلی با اروسی بسیار زیبا است و در طرفین آن اتاق هایی در دو طبقه تعبیه شده است.
این بنا از نظر پلان و نما شباهت بسیار به موزه سنندج دارد و معماری آن بی تاثیر از معماری موزه نیست. در دو طرف تالار اصلی اتاق ها و راه پله هایی به صورت قرینه ساخته شده كه یكی از آنها برای عبور زنان و دیگری برای مردان بود. در این بنای ارزشمند علاوه بر اروسی بزرگ نمای اصلی و داخلی. حیاط. اروسی های دیگری نیز در ضلع غربی سالن وجود دارد كه از آثار با ارزش چوبی دوره قاجار محسوب می شود. روی ازاره سنگی داخل ساختمان نیز نقش هایی حجاری شده است. تاریخ دقیق ساخت این بنا مشخص نیست اما احتمال دارد كه در دوره قاجار ساخته شده باشد.
عمارت وکیل الملک
عمارت وكیل از جمله بناهای دیدنی و قدیمی شهر سنندج است. این عمارت موروثی و شخصی خانواده وكیل است كه در تاریخ كردستان همواره از صاحب منصبان حكومتی بوده‌اند. اصل‌بنای این عمارت به دوره زندیه مربوط است و در دوره‌های بعدی به تدریج تكمیل شده است.
عمارت خسرو آباد
این بنا كه در سه كیلومتری سنندج واقع شده، یادگار امان الله خان بزرگ است كه ساخت آن به اوایل دوره حكومت سلسله قاجار مربوط می‌شود و مركز حكومتی بوده است. این مجموعه به‌صورت بیرونی و اندرونی احداث شده و حدفاصل آن را یك باغ بسیار زیبا با محوطه سازی بدیعی پوشانده‌است. عمارت بیرونی دو اشكوبه و مدخل ورودی آن به صورت كریدور هشتی است كه در طرفین آن دو اتاق‌جهت نگهبانی وجود دارد. مصالح این عمارت از آجر و سنگ است و گچ كاری و آیینه كاری زیبایی دارد.
خانه گله داری
این بنا در محله قطارچیان و در کنار عمارت وكیل و منزل سرهنگ آزموده اردلان قرار دارد. ساختمان در دو طبقه با كاربری مسكونی ساخته شده و دارای دو بخش است. نوع معماری این بنا با معماری دیگر بناهای قدیمی مسكونی متفاوت است و در آن حیاط در مقابل ساختمان ساخته شده است.
در طبقه همكف یك اتاق سه دری بزرگ كه در طرفین آن دو راهرو با پله تعبیه شده وجود دارد و در طبقه بالا دو اتاق گوشوار. یك سالن بزرگ با اروسی زیبا. گچ بری ها و قاب بندی های زیبا ساخته شده است. تزیینات عمده این ساختمان شامل حجاری. درها. اروسی ها و آجر خفته و راسته و به ویژه اروسی سازی آن است كه از ویژگی های بارز بنا محسوب می شود.
عمارت مشیر
عمارت مشیر در خیابان شهدای سنندج واقع شده و از بناهای مشهور دوره قاجاری است.
این بنا هفت حیاط و هفت آب‌‌نما دارد و همچنین شامل بخش‌های خصوصی، عمومی تشریفاتی و بهداشتی است. در و پنجره‌های اُرسی آن از تلفیق گره چینی چوب و شیشه رنگی، اتاق‌ها را زینت داده است.
عمارت وكیل از جمله بناهای دیدنی و قدیمی شهر سنندج است. این عمارت موروثی و شخصی خانواده وكیل است كه در تاریخ كردستان همواره از صاحب منصبان حكومتی بوده‌اند.
عمارت سالار سعید
یكی از بناهای تاریخی استان كردستان با جاذبه‌های جهانگردی، عمارت سالارسعید است كه در حال حاضر به موزه سنندج تبدیل شده است. این بنا در اواخر حكومت ناصرالدین شاه قاجاریه به وسیله یكی از علمای بنام اهل سنت، احداث شده بود. شیوه و سبك ساخت این عمارت از معماری دوره‌قاجار تأثیر گرفته است.
زیرزمین عمارت به شكل حوض خانه است و سقف گنبدی شكل با تزئینات بسیار زیبا دارد. كلیه قسمت‌های عمارت از سنگ، آجر و چوب ساخته شده اند و پوشش بام آن از شیروانی است. جالب‌ترین و زیباترین قسمت بنا، ارسی بزرگ تالار است كه هفت لنگه دارد و شاهكاری از هنرهای چوبی است.
عمارت ملک التجار
عمارت ملك التجار در خیابان امام خمینی شهر سنندج قرار دارد. این بنای ارزشمند در دوران قاجار یه نزدیك مركز دارالحكومه كردستان ساخته شد. عمارت دارای حیاط مركزی است. در ضلع شمالی حیاط وسیع. بنای ایوانی با شكوه با ستون های آجری قرار دارد كه در دو طرف آن فضاهای مختلف در دو طبقه ساخته شده است. در حد فاصل فضاهای سه دری و پنج دری راهروهایی وجود دارد كه آنها را از سایر بخش ها متمایز می سازد.
به طور كلی این عمارت دارای تزیینات ویژه ای است كه در نوع خود شایان توجه است به عنوان نمونه در تزیین سنگهای به كار رفته در ازاره بنا از طرح های ترنج و نقوش حیوانی استفاده شده است. عظمت معماری ایرانی در این بنا با ایجاد یك ایوان ستون دار كه رو به جنوب و حیاط دارد به خوبی قابل مشاهده است. این ستون ها دارای روكش آجری زیبایی هستند كه در نوع خود حایز اهمیت است.
