سنگتراشی و قلمزنی روی سنگ، یكی از صنایع و فنون كهن ایرانی است. صنعتگران سنگتراش از گذشته‌های دور با بهره‌گیری از بعضی ابزار و اشیا و اسباب‌خانه و وسایل آیینی و زینتی را می‌ساختند و استادان قلمزن بر روی آنها نقش می‌انداختند.«سرپانتین» از جمله سنگ‌هایی است كه از آن به دلیل ضربه پذیر بودن و جنس نرم هم در ساخت اجسام تزیینی و هم ظروف استفاده می‌شود و چون در برابر آتش مقاوم است، به دلیل پخت ملایم، غذا را لذیذتر می‌كند. سرپانتین واژه‌ای لاتینی و به معنای «ماری شكل» است؛ چون روی سطح خارجی این سنگ، لكه‌هایی شبیه پوست مار به چشم می‌خورد به این نام نامیده شده است. سرپانتین هنوز هم سنگ اولیه ساخت دیگ‌های سنگی مشهد است.
راسته سنگتراش‌ها
از جمله صنایع دستی و سوغات شهر مشهد، قدمت آن به 14 قرن می‌رسد همین دیگ‌های سنگی است كه از سنگ «سرپانتین» ساخته می‌شود.در قدیم، سنگ‌ها را با كلنگ و دیگر وسایل از كوهسنگی واقع در جنوب شرق مشهد تهیه و با گاری به شهر حمل می‌كردند و سنگتراشان از آن با چكش و تیشه و دستگاه‌های ساده دیگ هركاره می‌ساختند. بعدها با چرخ چاه از دهنه كوه، تا سی چهل متر پایین‌تر را حفر و سنگ‌ها را استخراج می‌كردند و به كارگاه های تراش سنگ كه بیشتر در بست بالا مستقر بودند انتقال می‌دادند و سنگتراش‌ها در راسته خودشان كه جای ویژه‌ای در بازار مشهد بود، با قلم بند و غیره دیگ‌ها را می‌ساختند.
دیگ‌های سنگی عمدتا دو نوع هستند یا دیزی سنگی كه استوانه‌ای شكل است و معمولا یك نفره یا نهایتا دو نفره است یا هر كاره كه در واقع قابلمه‌هایی سنگی هستند و می‌توان از آنها برای تهیه غذای حتی 12 نفر هم استفاده كرد.در متون جغرافیای تاریخی خراسان، از حرفة سنگتراشی نوقان و حمل آن به دیگر شهرها نیز یاد شده است. امروزه گرچه معادن سنگ هركاره، در مناطقی چون زنجان، سیستان، خوی، كرمان ، ماكو، سبزوار، تربت حیدریه و بیرجند نیز وجود دارد ؛ اما گویا استخراج عمده و انبوه آن از معادن اطراف مشهد است كه به جمهوری آذربایجان، قرقیزستان، آلمان و ایتالیا هم صادر می‌شود.
سنگتراشی امروزی
صنعتگران امروزه دیگر آنقدرها از روش سنتی، برای تهیه ظروف و وسایل سنگی استفاده نمی‌كنند؛ بلكه بیشتر تكنولوژی را برای سرعت در كار و ازدیاد تولید به خدمت می‌گیرند.استخراج سنگ هركاره از معدن با كمك دینامیت انجام می‌گیرد و قطعات بزرگ سنگ، به كمك پتك در اندازه‌های مورد لزوم قواره شده و به كارگاه‌ها انتقال می‌یابد. در گذشته به كمك تیشه و سوهان، ناهمواری‌ها پرداخت می‌شد و از اسكنه برای خالی كردن درون سنگ بهره می‌گرفتند و با پرگار قطر دلخواه دهانه ظرف مورد نظر بر روی سنگ اولیه ترسیم و با سوهان بدنه ظرف صاف و صیقلی می‌شد و با قلم فولادی كه اندازه‌های متفاوتی دارد، نقش‌ها و كتیبه‌های مورد نظر را بر بدنه ظرف حكاكی می‌كردند.اما حالا، دستگاه سنگتراش با نیروی برق كار می‌كند و مانند دستگاه خراطی قادر است درون سنگ‌ها را به سرعت خالی كند و رویة ظرف‌های سنگی را صیقل دهد.
دیزی سنگی
كارگاه‌های تولید آثار سنگی، عمدتا در بخش مركزی شهر مشهد و نیز نقاط ییلاقی اطراف آن فعالیت دارند و تولیدات آنها در مجاورت این كارگاه‌ها و نمایشگاه‌ها و فروشگاه‌ها و نقاط پررفت و آمد به زائران و مسافران عرضه می‌شود.زائران امام رضا (ع) خریداران اصلی صنایع سنگی، هستند، اما گذشته از مشتریان داخلی ، اعراب حاشیه خلیج فارس نیز در شمار مشتریان مشتاق ظروف و اشیای تزئینی سنگی شهر مشهد قرار دارند.
