وقتی تکیه ها به تهران آمدند

تکایا در ابتدا برای آداب و عبادات صوفیان بود. اما از زمان صفویان کارکرد تکیه ها تغییر کرد و به مکانی برای سوگواری اهل بیت به ویژه در ماه محرم تبدیل شد. به نظر می رسد قدیمی ترین تکیه تهران تکیه خانم یا "تکیه خانوم" نام داشته باشد که در محدوده بازارچه نایب السلطنه در خیابان پانزده خرداد امروزی قرار داشته است.

در واقع بعد از آن که شاه طهماسب صفوی به دور تهران حصاری کشید و باعث آبادانی و گسترش آن شد، خواهرش اقدام به ساخت مدرسه، تکیه و حمام برای اهالی تهران کرد. هر سه اینها در تاریخ به مدرسه، تکیه و حمام خانم مشهور شدند. البته اطلاعات چندانی از این تکیه در دست نیست.

در همان دوران در مکان دیگری که در نزدیک به تهران بود تکیه دیگری شکل گرفت که هنوز هم پابرجاست. این تکیه که قدیمی ترین تکیه تهران است به نفرآبادی معروف است و بیش از سیصد سال عمر دارد. هیات عزاداری این تکیه به نام حضرت علی اکبر (ع) است اما اهالی آن را با همان نام " تکیه نفرآباد" می شناسند.

قدیمی ترین تکیه تهران

این تکیه در شهرری و در منطقه 20 و در محله نفرآباد قرار گرفته است. یعنی در ضلع جنوب شرقی حرم حضرت عبدالعظیم (ع). همان طور که گفتیم، پایه این تکیه در زمان شاه طهماسب صفوی گذاشته شد.

سردر این تکیه کاشی کاری است و روی این کاش کاری ها لحظه شهادت حضرت علی اکبر(ع) نقش بسته است. نمای بیرونی دیوارها هنوز بعد از این همه سال آجری است و فضای تاریخی تهران قدیم را به شما یادآوری می کند.

دور تا دور صحن شبستان، سکویی به ارتفاع 30 سانتیمتر و عرض سه متر برای نشستن عزاداران وجود دارد. مساحت شبستان 400 متر مربع است که با توجه به جمعیت آن روز فضای بزرگی است. بنای شبستان دو طبقه است که در گذشته زن ها مراسم تعزیه خوانی را از طبقه بالا تماشا می کردند. یک ستون چوبی به ارتفاع 12 متر هم چادر خیمه را نگه می دارد. چادر سفید خیمه کار هنرمندان اصفهانی است.

معروف ترین تکیه تهران

از شهرت تکیه نفرآبادی که بگذریم، به تکیه دولت می رسیم که معروف ترین تکیه تاریخی شهر است. این تکیه که در گذشته به تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر، تکیه بزرگ شاهی هم معروف بوده، توسط ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده و در آن مراسم تعزیه و آئین‌های سوگواری و روضه خوانی برپا می شد.

 تكیه دولت نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه هم دارای اهمیت خاصی بوده‌است. این ساختمان در جنوب شرقی کاخ گلستان و در جنوب غربیث  شمس العماره  قرار داشته و ساختمان آن سه طبقه و گرد بوده است. بلندی ساختمان به 24متر می رسید و در میانه صحن تکیه، سکوی گردی وجود داشت که برای اجرای تعزیه در نظر گرفته شده بود.

شاید جالب باشد که بدانید مجلس موسسانی که در 1304 تشکیل شد و احمد شاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت گمارد نیز در همین تکیه بر پا شد.

تکیه دولت پس از سال‌ها ویرانه ماندن، در 1325 خ برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تهران، تخریب شد و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک شد. به این ترتیب دیگر اثری از آن به عنوان تکیه برجا نمانده است.

این تکیه شاهکاری در معماری عصر قاجار به حساب می آمد و ناصرالدین شاه ایده ساخت آن را بعد از سفرهایش به فرنگ پیدا کرد. او در مسافرت هایش به اروپا با تئاترها و سالن‌های نمایش آنجا آشنا شده و تصمیم گرفت مشابه آن را در دارالخلافه خود بسازد. شباهت معماری این محل با معماری رویال آلبرت هال لندن (بزرگترین سالن تئاتر سلطنتی انگلستان) که توسط مهندسین انگلیسی طراحی و اجرا گردیده بود، سندی بر این مدعاست.

می گویند ناصرالدین شاه در ابتدا قصد داشت این مرکز را به نمایش‌های غیرمذهبی اختصاص دهد. به همین دلیل هم ظرفیت حضور 20هزار تماشاگر را در آن در نظر گرفت. با این وجود هنوز ساخت آن تمام نشده بود که موجی از نارضایتی مردم متدین باعث شد ناصرالدین شاه آن مرکز را به موسیقی مذهبی به ویژه مراسم روضه‌خوانی و تعزیه گردانی اختصاص دهد.

ساخت این بنا حدود 5 سال زمان برد و بعضی از جهانگردان و نویسندگان غربی عظمت این تکیه را در حد آمفی تئاتر ورونا در ایتالیا دانسته‌اند و از آن به عنوان بزرگترین نمایشخانه تمام اعصار ایران نام برده اند. تکیه دولت را می‌توان نماد تهران دوره ناصری دانست.

تکیه ای در قریه تجریش

تکیه نیاوران قدیمی ترین تکیه شمال تهران است که در دوره قاجار ساخته شده و برای دیدن آن باید به خیابان شهید دكتر باهنر، خیابان قنات شمالی، نرسیده به خیابان خیام مراجعه کنید. بانی اولیه این تکیه ناصرالدین شاه قاجار بوده و به نظر می رسد در قدیم، در مركز محله‌ای مسكونی واقع شده بود که در آن زورخانه، قهوه‌خانه و واحدهای تجاری هم بوده است. البته این بافت حدود سی سال پیش به علت احداث خیابان از بین رفته است.

این تکیه که عمری بیش از 150سال دارد، به این دلیل ساخته شد که ناصرالدین شاه علاقه زیادی به وقت گذرانی در نیاوران داشت. او در سال‌هایی که ایام محرم مصادف با تابستان می‌شد، در کاخ صاحبقرانیه و نیاوران به سر می‌برد اما بعدها تصمیم گرفت تکیه‌ای مستقل در آن منطقه بنا کند. مساحت تکیه 1500 متر است و صحن میانی مستطیل شکلی دارد که در چهار ضلع آن طاق‌نماها و غرفه‌هایی، در دو طبقه ساخته شده‌اند. فضای میانی تکیه، در اصل روباز بوده و تنها به هنگام مراسم با چادر مسقف می‌شد. در ایوان که شرکت‌کنندگان در آن می‌نشینند و مراسم را تماشا می‌کنند، لبه‌های ایوان هنوز چوبی و دست‌نخورده باقی مانده است‌. روی ایوان پایین،‌ ایوان دیگری بنا شده که طبقه دوم تکیه را تشکیل می‌دهد و جایگاه زنان است‌. در اصلی تکیه هم با ارتفاع بیش از سه متر و نیم و قطر 50 سانتی‌متر از چوب گردو ساخته شده که همچنان پابرجاست‌.

یادگاری از از میرزا رضاقلی‌خان هدایت

تکیه رضا قلی خان در محله عودلاجان تهران ساخته شده بود. این تکیه در اصل منزل و تکیه ای بوده که او در آنجا ساخته. رضاقلی خان که ادیب، شاعر و تذکره نویس دوره قاجار بود در مجموعه منزل و عمارت خود مدرسه ای هم با نام مدرسه دینی رضاقلی‌خان داشته که پس از تاسیس دارالفنون تعطیل شده است. در دوره قاجار  تکیه رضاقلی از مراکز مهم عمومی این محله بود که  در محله ی سادات قرار داشت. در عصر پهلوی در جریان خیابان کشی های تهران، بخش بزرگی از این تکیه از میان رفت. طوری که راسته تاریخی سرچشمه و گذر درب مدرسه از بین رفتند. باقیمانده مسجد و تکیه رضاقلی خان در خیابان شهید مصطفی خمینی، تاکنون چندین بار مرمت شده است.