این شهر که روزگاری در حاشیه جاده ابریشم قرار داشته است، جزء عظیم‌ترین میراث‌های خشتی ایران پس از ارگ بم است. بیشتر آنچه که اکنون در این شهر تاریخی باقی مانده، آثار و بقایایی است که به دوره صفوی نسبت می دهند، اما شواهد و یافته های جدید تاریخی حاکی از آن است که دیرینگی شهر تاریخی بلقیس در شهرستان اسفراین به قرن دوم اسلامی می رسد.

ارگی به نام بلقیس

مهم ترین اثر باقی مانده در شهر تاریخی بلقیس که در حال حاضر در سه کیلومتری جنوب غربی اسفراین فعلی واقع شده، ارگی هزار و 200 ساله است که به آن نارین قلعه نیز می گویند، اولین دوره استقرار در ارگ به بعد از حمله مغول به این شهر برمی‌گردد و بعد از این زمان دوبار در ارگ فعالیت‌های مرمتی و ساخت و ساز در پیکره آن دیده می‌شود. ارگ آخرین بار توسط افغان‌ها به تصرف درآمد و به طور کامل تخریب شد، اما با این وجود خانواده‌هایی به طور مستقل تا اواخر قاجار در این مکان زندگی می‌کرده‌اند.

می گویند ارگ بلقیس اسفراین پس از ارگ بم دومین بنای گلی ایران است که بر اساس اصول معماری ساسانی ساخته شده و مهم ترین مصالح به کار رفته در آن خشت و گل است.این دژ که اصلی ترین قسمت باقیمانده از شهر تاریخی بلقیس محسوب می شود دارای 29 برج بوده که ارتفاع هر کدام از آن ها حدود 11 متر است و این 29 برج از هر سو با خندق احاطه شده اند.

فضای داخلی قلعه با حفاری‌های قاچاق به کلی تخریب شده و فقط از این ارگ بزرگ که زمانی دارای سه طبقه فضای معماری بوده تنها یک پوسته گلی باقی مانده است. اولین دوره استقرار در ارگ طبق اشارات متون تاریخی و یافته‌های باستان شناسی به دوره سلجوقیان برمی گردد و بعد از این زمان چندبار در ارگ فعالیت‌های مرمتی و ساخت و ساز در پیکره آن دیده می‌شود. ارگ آخرین بار توسط افغان‌ها به تصرف درآمد و به طور کامل تخریب شد اما با این وجود خانواده‌هایی به طور مستقل تا اواخر قاجار نیز در این مکان زندگی می کرده‌اند.

شارستان

این بخش شامل محلات مختلف شهر می‌شود که با یک دیوار خشت و گلی/چینه‌ای بزرگ احاطه شده است. در محدوده شارستان بخش‌های مختلفی قرار گرفته که عبارتند از تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان و... با توجه به شواهد و کاوش‌های باستانشناختی صورت گرفته در بخش شارستان، قدیم ترین بقایای سکونت طبق سکه مکشوفه که مستندترین داده باستان شناسی است به سال 191 ه. ق تعلق دارد. امااشاره متون تاریخی قدمت آن را به دوره ساسانی نسبت می‌دهد. تپه منار مهم ترین قسمت شارستان شهر بلقیس به حساب می‌آید که کتب جغرافیایی و سفرنامه‌ها به وجود مسجد و مناره در این محل صحه گذارده‌اند.

هنگام پیگردی جهت روشن کردن وضعیت پی و مصالح به کار رفته درساختار دیوار شارستان شهر بلقیس برای مرمت اضطرای در سال 1390 در ضلع جنوبی شارستان شهر بخش کوچکی از یک سازه آجری شامل سردر ورودی و تعدادی پله کشف گردید که احتمال می رفت این سازه بقایای یک آب انبار است طی کاوش فصل پنجم شهر تاریخی بلقیس جهت روشن شدن وضعیت این ساختار یک ترانشه در ادامه سازه های قبل ایجاد گردید که مدتی پس از کاوش منجر به نمایان شدن بخش عظیمی از مخزن گردید، این قسمت از بنا به شکل یک دایره به قطر 25/4 و عمق 5 متر در دل زمین با شفته اهک و آجر ایجاد گردیده است و قسمت داخلی آن بدون اندود بوده و تنها درنزدیک کف سازه حدود 1 متر دارای یک اندود نازک آهک است.

تپه های تاریخی اسفراین

اگر گذارتان به اسفراین افتاد، به جز شهر بلقیس و بناهای تاریخی آن می توانید از سه تپه تاریخی دیگر هم دیدن کنید. نانوی تپه مربوط به عصر مس - مفرغ است و در شهرستان اسفراین، بخش بام وصفی آباد، دهستان بام، 4 کیلومتری شمال شرق روستای بام واقع شده و با شماره ثبت 23313 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اثر در سال 1389 ه.ق توسط یک تیم باستان شناسی از ایتالیا نیز مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفت.

تپه نقیمنگ استو هم یکی دیگر از تپه های اسفراین است که تاریخ آن به عصر مس - مفرغ می رسد. این تپه در بخش بام و صفی آباد، دهستان بام، 8 متری روستای اردین واقع شده در تاریخ 25 آبان 1387 با شماره ثبت 23764 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

تپه قلعه کهنه تجری مربوط به دوره اشکانیان - دوره ساسانیان است که در4 کیلومتری شمال غرب روستای زالی واقع شده و در تاریخ 18 شهریور 1387 با شماره ثبت 23308 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. به نظر می‌رسد ساکنین تپه قلعه کهنه تجری مردمی کشاورز و دامدار بودند و با کشت محصولاتی از قبیل گندم، ارزن... به امرار معاش می‌پرداختند. با توجه به آثار باقی‌مانده از قبیل خراس سنگی و خمره‌های سفالی می‌توان اظهار کرد که ساکنین پس از برداشت محصولات، آنها را به وسیله خراس سنگی به آرد تبدیل کرده و داخل خمره‌های آذوقه ذخیره می‌کردند تا در زمان مورد نیاز به مصرف برسانند.